در مقام تهذیب نفس و تحصیل اخلاق، همیشه یك جنگ و ستیز عجیب بین دو كانون عقل و دل درگیر است، تهذیب نفس و تربیت براى هماهنگ ساختن این دو كانون است. مستلزم ضبط و كنترل خواهشهاى دل است، اساساً هم نظم و انضباط، از كانون عقل ناشى مىشود و آشفتگى و خودسرى، از كانون دل.
پیغمبر اكرم(صلى الله علیه و آله) در حدیث معروفى با بیان لطیفى این جنگ و ستیز را بیان كرد، اصحاب و یاران او از جهادى برمىگشتند، رو كرد به آنها و فرمود: «مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقى علیهم الجهاد الاكبر؛ مرحبا به مردمى كه از مبارزه كوچك برگشتهاند و جهاد بزرگ هنوز به عهده آنها باقى است.
گفتند: یا رسول اللّه! جهاد بزرگ چیست؟
فرمود: جهاد با نفس و خواهشهاى دل.
مولوى در اینباره مىگوید:
اى شهان كشتیم ما خصم درون
ماند خصمى زان بتر در اندرون
كشتن این، كار عقل و هوش نیست
شیر باطن، سخره خرگوش نیست
قدر جعنا من جهاد الأصغریم
بابتى اندر جهاد اكبریم
سهل دان شیرى كه صفها بشكند
شیر آن باشد كه خود را بشكند(1641)