تربیت
Tarbiat.Org

گنجینه معارف 3 (110 موضوع)
محمد رحمتی شهرضا

نكات‏

احسان به پدر و مادر از سوى قرآن مورد سفارش اكید قرار گرفته:
«و بِالوالِدَینِ احسانًا»(573) و مفسّران احسان به والدین را نوعى احترام آنان دانسته‏اند. در آیه 83 سوره مباركه بقره از احسان به والدین به صورت میثاق خداوند از بنى‏اسرائیل یاد شده است: «و اذ اخَذنا میثاقَ بَنى‏اسرائیلَ لاتَعبُدونَ الَّا اللَّهَ و بِالوالِدَینِ احسانًا» و در 4 مورد(574) از جمله سوره اسراء، امر به احسان به پدر و مادر پس از فرمان به عبادت خداوند واقع شده است كه نشانه اهمّیّت آن است: «و قَضى‏ رَبُّكَ الّا تَعبُدوا الّا ایّاهُ و بِالوالِدَینِ احسنًا»(575)؛ چنان‏كه امر به تشكر از پدر و مادر، پس از امر به شكرگزارى از خداوند آمده است: «انِ اشكُر لى و لِوالِدَیكَ»(576). نكره بودن احسان دلیل بزرگى آن است و لزوم رعایت همه امور در حقّ آنان را بیان مى‏كند. افزون بر این، لزوم احترام به پدر و مادر به مؤمن بودن آنان مقیّد نشده است.
مفسّران، احسان به والدین را شامل این امور دانسته‏اند: برخورد پسندیده با ایشان، به كار بردن جملات زیبا با آنان، تواضع و افتادگى در برابر آن‏ها، مهربانى با آنان و دعاى خیر براى ایشان.
در آیه 23 سوره مباركه اسراء به وجوهى از بى‏احترامى به پدر و مادر، اشاره و از آن نهى شده است: «فَلا تَقُل لَهُما افٍّ و لاتَنهَرهُما و قُل لَهُما قَولًا كَریما».
در همین آیه و آیه 24 به نمونه‏هایى ازاحترام آنان نیز اشاره شده است: «واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلّ مِنَ الرَّحمَةِ و قُل رَبّ ارحَمهُما كَما رَبَّیانى صَغیرا».
افّ كه در آیه پیشین، از آن نهى شده، همان كلمه و حركتى است كه ناخشنودى شخص را نشان مى‏دهد و از كراهت و سختى او درباره طرف مقابل حكایت مى‏كند. در روایات، از افّ به كم‏ترین چیزى كه سبب عقوق والدین است، یاد مى‏شود: «نهر» در این آیه نیز به معناى تند شدن، فریاد زدن، بالا بردن دست به نشانه اعتراض و «قول كریم» به سخن نرم، فرمانبردارى از آنان، صدا نكردن پدرو مادر به اسم، ترك ناسزا و فحش به آنان، پیشى نگرفتن از ایشان، ننشستن پیش از آنان و «خفض جناح ذلّ» در آیه بعد به معناى اطاعت از پدر و مادر و عدم مخالفت از خواسته‏هاى ایشان، خاكسارى و تواضع نزد آنان، رأفت و رحمت و نرمى در حقّ ایشان دانسته شده است.
از وجوه دیگر احترام به پدر و مادر، دعا براى ایشان حتّى پس از وفات است. برخى از مفسّران ارتباط با دوستان و آشنایان پدر و مادر را نوعى احترام به آنان مى‏دانند. در روایت اهل‏بیت، «احسان به والدین» به معناى برخورد نیكو و رسیدگى به نیازهاى آنان پیش از درخواست و «قول كریم» به معناى طلب مغفرت آمده است.
«جناح ذلّ» نیز به نگاه با رأفت و رحمت، و ترك نگاه تند و تیز به آنان، بلند نكردن صدا، بالا نبردن دست، پیش نیفتادن از آنان معنا شده است. احترام به پدر و مادر، از آیه 100 سوره مباركه یوسف نیز فهمیده مى‏شود. آنجا كه حضرت یوسف با دیدار پدر و مادر خود آنها را بر تخت خویش نشاند: «و رَفَعَ ابَوَیهِ عَلَى العَرشِ».
احسان به والدین‏
در آیه‏هاى 83 سوره مباركه بقره، آیه 36 سوره مباركه نساء، آیه 151 سوره مباركه انعام و آیه 23 سوره مباركه اسراء در رابطه با احسان به والدین سفارش شده، ولى در سوره لقمان، احسان به والدین به صورت وصیّت الهى مطرح شده است.
در موارد متعدّدى از قرآن، تشكّر از والدین در كنار تشكّر از خدا مطرح شده و در بعضى موارد نیز به زحمات طاقت فرساى مادر اشاره شده است.
جایگاه والدین به قدرى بلند است كه در آیه بعد مى‏فرماید: اگر والدین تلاش كردند تو را به سوى شرك گرایش دهند، از آنان اطاعت نكن، ولى باز هم رفتار نیكوى خود را با آنان قطع نكن. یعنى حتّى در مواردى كه نباید از آنان اطاعت كرد، نباید آنها را ترك كرد.
آرى، احترام به والدین از حقوق انسانى است، نه از حقوق اسلامى، از حقوق دائمى است، نه از حقوق موسمى و موقّت.
در روایات مى‏خوانیم كه احسان به والدین در همه حال لازم است، خوب باشند یا بد، زنده باشند یا مرده.
پیامبر را دیدند كه از خواهر رضاعى خود بیش از برادر رضاعى‏اش احترام مى‏گیرد، دلیل آن را پرسیدند، حضرت فرمود: چون این خواهر بیشتر به والدینش احترام مى‏گذارد.
در قرآن مى‏خوانیم كه حضرت یحیى و حضرت عیسى(علیهماالسلام) هر دو مأمور بودند به مادران خویش احترام گذارند.
پیامبر اكرم(صلى الله علیه و آله) فرمود: بعد از نماز اوّل وقت، كارى بهتر از احترام به والدین نیست.
در كربلا، پدرى را شهید كردند و فرزندش به یارى امام برخواست. امام حسین(علیه السلام) به فرزند فرمود: برگرد، زیرا مادرت داغ شوهر دیده و شاید تحمّل داغ تو را نداشته باشد. جوان گفت: مادرم مرا به میدان فرستاده است.
گستره معناى والدین‏
در فرهنگ اسلام، به رهبر آسمانى، معلّم و مربّى و پدرِ همسر نیز پدر گفته مى‏شود.
در روزهاى پایانى عمر پیامبر كه حضرت در بستر بیمارى بودند، به على(علیه السلام) فرمودند: به میان مردم برو و با صداى بلند بگو: لعنت خدا بر هر كس كه عاقّ والدین باشد، لعنت خدا بر هر برده‏اى كه از مولایش بگریزد، لعنت خدا بر هر كسى كه حقّ اجیر و كارگر را ندهد.
حضرت على(علیه السلام) آمد و در میان مردم این جملات را گفت و برگشت. بعضى از اصحاب این پیام را ساده پنداشتند و پرسیدند: ما درباره احترام به والدین و مولا و اجیر قبلاً این گونه سخنان را شنیده بودیم، این پیام تازه‏اى نبود كه پیامبر از بستر بیمارى براى ما بفرستد.
حضرت كه متوجّه شد مردم، عمق پیام او را درك نكرده‏اند، بار دیگر على(علیه السلام) را فرستاد و فرمود: به مردم بگو: مُرادم از عاقّ والدین، عاق كردن رهبر آسمانى است. یا علىّ! من و تو پدر این امّت هستیم و كسى كه از ما اطاعت نكند عاقّ ما مى‏شود. من و تو مولاى این مردم هستیم و كسانى كه از ما فرار كنند، مورد قهر خدا هستند. من و تو براى هدایت این مردم اجیر شده‏ایم و كسانى كه حقّ اجیر را ندهند، مورد لعنت خدا هستند.
در این ماجرا ملاحظه مى‏فرمایید كه گرچه احسان و اطاعت از والدین یك معناى معروف و رسمى دارد، ولى در فرهنگ اسلام مسأله از این گسترده‏تر است.