«قاعده لا ضرر و لا ضرار فى الاسلام؛ این قاعده یكى از مهمترین و بنیادىترین قواعد فقهى است كه در بیشتر ابواب فقهى مورد استناد قرار مىگیرد و حتى مستند بسیارى از احكام فقط همین قاعده است.(2463) مرحوم سید ابو الحسن اصفهانى رحمه الله در كتاب وسیلة النجاة و بسیارى از مراجع تقلید و فقهاى عظیم الشان با استناد به همین دلیل به حرمت استعمال مواد مخدر حكم نمودهاند. بر اساس این قاعده هر چیزى كه ضرر فاحش دارد حرام مىباشد و مشمول آیه شریفه «و لاتلقوا بایدیكم الى التهلكة»(2464) است. امام جعفر صادق(علیه السلام) مىفرماید: «كل شىء فیه المضرة على بدن الانسان من الحبوب و الثمار حرام اكله الا فى حال الضرورة؛ هر چیزى كه به بدن انسان ضرر برساند، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت.»
در نتیجه انسان نباید مبادرت به انجام عملى كند كه براى او ضرر فاحش دارد. امروزه با توجه به تجربیات و كشفیات علمى بشر تردیدى وجود ندارد كه برخى از مواد مخدر ضرر شدید و قابل ملاحظهاى از نظر روحى و جسمى بر فرد و جامعه دارند و باعث ورود خسارتهاى شدید اقتصادى و فرهنگى و اجتماعى مىشوند، و متأسفانه همه جوامع انسانى به نحوى با مسئله مواد مخدر و آثار زیانبار آن درگیر هستند و یافتن راه حلى براى این معضل ذهن همه خردورزان و دلسوزان جوامع بشرى را به خود مشغول كرده است.
به نظر مىرسد كه مهمترین دلیل حرمت مواد مخدر همین قاعده «لاضرر و لاضرار فى الاسلام» باشد، بخصوص كه ضرر و زیان این مواد اولاً فاحش و شدید است و ثانیاً آثار آن به خود فرد مصرف كننده آن مواد منحصر نمىشود بلكه خانواده و اطرافیان فرد معتاد و كل جامعه بشرى از این بابت متحمل خسارات و زیانهاى شدید و غیر قابل جبرانى مىشوند. و خود فرد معتاد هم قدرت تعقل و ادراك و تفكرش را از دست مىدهد و تبدیل به موجود بىروح و احساسى مىشود كه نسبت به همه امور بىتفاوت است و پوچانگارى نظام آفرینش بر همه رفتارهاى او حاكم مىگردد. اعتیاد به مواد مخدر یكى از بزرگترین مصادیق هلاكت و نابودى است كه در آیه شریفه: «و لا تلقوا بایدیكم الى التهلكة»(2465) از آن نهى شده است. «تهلكة» به معناى هلاكت و نابودى و شكست است و بر اساس این آیه شریفه، انسان باید از اسباب هلاكت و نابودى بپرهیزد و مقدمات شكست و نیستى و هلاكت تدریجى خود را فراهم نیاورد. در حالى كه امروزه بر كسى پوشیده نیست كه استعمال مواد مخدر از مصادیق بارز هلاكت و نابودى تدریجى است و این مطلب با تجربههاى تلخ بشرى در طول تاریخ مصرف این مواد ثابت شده است. مواد مخدر در حكم سم خطرناكى هستند كه به تدریج وارد بدن انسان شده و در نهایتبه هلاكت و نابودى او و یا ضرر و زیان شدید منجر مىشوند. هرچند شان نزول این آیه در مورد جهاد با مشركین و انفاق مال است، ولى مورد، مخصص نیست و به تعبیر مرحوم علامه طباطبائى رحمه الله آیه شریفه اطلاق دارد و مقصود نهى از ارتكاب هر عملى است كه موجب هلاكت و نابودى انسان شود.(2466)
فتاواى مراجع
حضرت امام خمینى1: پول هروئین حرام است و ارتزاق به آن جایز نیست. پخش هروئین یك توطئه است. جلوگیرى از اعتیاد بر همه واجب است.
ولى امر مسلمین جهان حضرت آیت اللَّه العظمى خامنهاى:
سؤال: حكم استعمال مواد مخدر از قبیل حشیش، تریاك، هروئین، مورفین، مارى جوانا و ... بصورت خوردن، نوشیدن، كشیدن، تزریق و یا شیاف و نیز خرید و فروش و سایر راههاى كسب درآمد با آن مثل حمل و نقل و نگهدارى و قاچاق آنها چیست؟
پاسخ: استعمال مواد مخدر و استفاده از آنها با توجه به آثار سوءشان از قبیل ضررهاى شخصى و اجتماعى قابل ملاحظهاى كه براستعمال آنها مترتّب مىشود، حرام است و به همین دلیل كسب درآمد با آنها از طریق حمل و نقل و نگهدارى و خرید و فروش و غیر آن هم حرام است.
آیتاللَّه العظمى بهجت: اعتیاد به مواد مخدر حرام است، ضرر مرضآور است. مصرف هروئین و نظیر آن حرام است و اعتیاد به تریاك جایز نیست و مقدمات آن هم جایز نیست و احتراز لازم است و غیر از آنها مثل سیگار بستگى به مراتب ضررآن دارد.
آیت اللَّه العظمى نورى همدانى: آدمى كه بدن سالم ندارد، عقل سالم هم ندارد فكر و عقل صحیح، اقتصاد صحیح و فرهنگ صحیح همه و همه سلامت بدن و نشاط را لازم دارد و اعتیاد اینها را از فرد سلب مىكند، در قرآن كریم هست هر چیزى كه براى بدن مضر باشد حرام است. این فرهنگ باید در جامعه جا بیفتد كه چیزى كه مضر است، حرام است و مواد مخدر براى بدن مضر است.
آیتاللَّه العظمى مكارم شیرازى: بدون شك استعمال مواد مخدر یكى از محرّمات است كه ادله مختلف شرعیه بر حرمت قطعى آن دلالت دارد و بر همه مسلمانان واجب است كه از این مواد پلید پرهیز و اجتناب كنند و فرزندان و بستگان و آشنایان خود را از آنها شدیدا برحذر دارند حكم اسلام در این جا بسیار واضح است مواد مخدر به هر شكل و به هر صورت استعمالش حرام است.
مرحوم آیت اللَّه العظمى فاضل لنكرانى: اعتیاد به تریاك و هروئین شرعاً جایز نیست و حتى اگر كسى از حالا شروع كند و احتمال بدهد كه این شروع به دنبالش مسئله اعتیاد باشد به هیچ وجه جایز نیست و در كل مصرف مواد مخدر اگر به منظور اعتیاد یا زمینهاى براى آن باشد جائز نیست.
آیت اللَّه مظاهرى: استعمال مواد مخدر و تهیه و تولید آن و خرید و فروش و نقل و انتقال و تبلیغ و ترویج آن و امثال این موارد، حرام و موجب فساد نسل جوان و اعانت بر اثم و كمك به دشمنان اسلام بلكه انسانیت است و بر همگان واجب است پرهیز از آن و از مجالس آن بلكه بر همگان واجب است نهى از این منكر خانمانسوز. و اما استعمال سیگار و قلیان و توتون براى جوانان كه عادت به آن ندارند حرام است.
آیتاللَّه استادى: اعتیاد، گناه است و این با سایر گناهها فرقى ندارد بلكه از بسیارى گناهها بدتر است و شخص را تا آخر عمر بدبخت مىكند و به نیستى مىكشاند بنابراین باید از اعتیاد جلوگیرى شود.
آیتاللَّه طاهرى خرم آبادى: از نظر شرعى و اسلامى ضرر زدن انسان به نفس خودش حرام است. حرام است انسان كارى بكند كه به خودش یك ضرر جسمى وارد كند؛ مثلاً دست خودش را قطع بكند، انگشت خودش را قطع بكند شرعاً، مواد مخدر از چیزهایى است كه شخصى كه استعمال و استفاده بكند به خودش ضرر مىزند.
آیت اللَّه سبحانى: بنا بر فتواى صریح آیت اللَّه العظمى آقاى بروجردى كه كشیدن تریاك را حرام دانستهاند، من هم آن را حرام مىدانم چرا كه هر چیز كه یك نوع تخدیر باشد، حرام است. سیگار تخدیر است، تریاك تخدیر است، هروئین تخدیر است و بالاتر از همه اینها عقل را نابود مىكند و براى جسم و جان مضر مىباشد.
آیت اللَّه مسعودى خمینى: كلیه علما و بزرگان در رابطه با مواد مخدر، همه جهات آن را حرام مىدانند و بر هر كس واجب است از آن جلوگیرى كند.
آیت اللَّه جناتى: استعمال مواد مخدر مانند تریاك، هرویین، مرفین، مارى جوانا، چه به گونه خوردن و آشامیدن باشد و چه به گونه دود كردن و شیاف نمودن، به ملاحظه مضرات گوناگونى كه دارد شرعاً حرام است.
آیت اللَّه دیباجى: بزرگترین گناه آن عملى است كه فردى یا اجتماعى را آلوده بكند و انسانیت را از وجودش خارج بكند و ما مىبینیم فرد معتاد از نظر عقل خودش را ساقط مىكند از نظر شرع تولید كننده مواد مخدر و توزیع كننده و مصرف كننده آن بزرگترین مجرم است این اشخاص از همه گناهكاران بدترند زیرا نسل را فاسد مىكنند.
حجت الاسلام و المسلمین ایرانى: از نظر شرع مقدس اسلام اعتیاد به مواد مخدر غیر مجاز و حرام است و بسیارى از مراجع حرام بودن آن را تصریح كردهاند و حتى بعضى اسراف و تبذیر را از گناهان كبیره مىدانند و از مصادیق روشن اسراف و تبذیر، مسئله اعتیاد به مواد مخدر است.
مرحوم آیت اللَّه بدلا: اعتیاد جرم است و منشأ جرائم اعتیاد و فحشاء است و این است كه خیال مىكند نمىتواند مرتكب آنها نشود و آنها را ترك كند و چیزى كه باعث شیوع مواد مخدر است ناآگاهى است باید مردم رابه مضرات آن آگاه كرد.
آیت اللَّه دین پرور: معمولاً فقهاى ما، مراجع تقلید صاحب رساله، قائل به غیر مشروع بودن و حرام دانستن مواد مخدر مىباشند. در فتاواى مرحوم آیت اللَّه العظمى حاج سید ابوالحسن اصفهانى و مرحوم آیتاللَّه بروجردى و مراجع تقلید معاصر حرام بودن مواد مخدر تصریح شده و اگر كسى مسلمان باشد و عِرْقِ دین داشته باشد مواد مخدر را حرام مىداند و هیچ كس نمىتواند حرام الهى را حلال كند.
مرحوم شهید مطهرى مىفرماید: در زمان شارع، تریاك و اعتیاد به آن وجود نداشته است و ما در ادله نقلیّه دلیل خاصى درباره تریاك نداریم اما به دلایل حسى و تجربى زیانها و مفاسد اعتیاد به تریاك محرز شده است پس در اینجا با عقل و علم خود به یك ملاك یعنى یك مفسده لازم الاحتراز در زمینه تریاك دست یافتهایم. و ما به حكم این كه مىدانیم كه چیزى كه براى بشر مضر باشد و مفسده داشته باشد از نظر شرعى حرام است حكم مىكنیم كه اعتیاد به تریاك حرام است و اگر ثابت شود كه سیگار سرطانزا است، یك مجتهد به حكم عقل حكم مىكند كه سیگار شرعاً حرام است.(2467)
علّت حرمت مسكرات آثار سوء و زیانبار آنهاست و مىتوان براى اثبات حرمت موادّ مخدّر به بعضى روایات تمسّك كرد. بعضى از این روایات عبارتند از:
«ما رواه على بن یقطین عن ابى الحسن الماضى(علیه السلام) قال: ان الله عز و جل لم یحرم الخمر لاسمها و لكن حرمها لعاقبتها فما كان عاقبته عاقبة الخمر فهو خمر؛ خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نكرده بلكه آن را به علت آثار و نتایجى كه دارد حرام نموده است، در نتیجه هر چیزى كه داراى آثار خمر باشد حكم خمر را دارد و حرام است.»
بررسى حكم فقهى استعمال و خرید و فروش موادّ مخدّر یكى از مباحث ضرورى جامعه ما در عصر حاضر است كه كار فقهى گستردهاى را مىطلبد بویژه كه امروزه این مواد جوامع انسانى را به شدّت آلوده كرده و حیات شایسته انسانى را از جنبههاى مختلف مورد تهدید جدى قرار داده است.
آثار زیانبار و تخریبگر مواد مخدر را در همه كشورهاى جهان به آسانى مىتوان مشاهده نمود. انسان در ابتداى پیدایش این مواد با آثار ویرانگر آنها آشنا نبود، ولى امروزه پى برده است كه چگونه این مواد به تهدیدى سهمگین و خطرناك علیه زندگى انسان تبدیل شده و همه فضایل اخلاقى و ابعاد مختلف زندگى او را نشانه رفتهاند.
موادّ مخدّر در زمان صدر اسلام شناخته شده نبودند و در نتیجه در مورد آنها سؤالى از ائمه معصومین(علیهم السلام) نشده است تا حكم خاص آنها بیان شود. زیرا غالب روایات منقول از ائمه اطهار(علیهم السلام) در پاسخ به سؤالاتى ارائه شدهاند كه در عصر آنان مطرح بوده است. بدین جهت باید سراغ اصول و قواعد عمومى فقه و عمومات و اطلاقات كتاب و سنّت رفته و از باب تفریع الفروع من الاصول به بررسى حكم آنها پرداخت. فقهاى معاصر در ابواب اطعمه و اشربه و مكاسب محرمه اشاره به حكم فقهى موادّ مخدّر و دلایل و مستندات آن نمودهاند.
به نظر مىرسد كه قواعد عمومى فقه و عمومات و اطلاقات كتاب و سنّت بیانگر این مطلب هستند كه اولاً استعمال موادّ مخدّرى كه ضرر فاحش دارند حرام است، مگر آن كه ضرورت و اضطرار پزشكى آن را اقتضا كند. و ثانیاً خرید و فروش آنها هم باطل است مگر آن كه به قصد بكارگیرى آن مواد در امور و منافع عقلایى حلال از قبیل ساخت دارو باشد كه آن هم بایستى تحت نظارت و كنترل دقیق مسؤولان دولتى صورت بگیرد.
مرحوم آیت الله بروجردى رحمه الله در ملاقات با رئیس سازمان جهانى مبارزه با الكل فرمودهاند: «علّت حرام بودن شرب خمر، مسكر بودن آن و زوال عقل است و وقتى عقل زایل شد، تكلیف هم ساقط مىشود و انسان به مرحله حیوانى سقوط مىكند.»
استعمال موادّ مخدّر یكى از مظاهر انحطاط اخلاقى بشر است و باعث فساد جسم و عقل و ورود زیانهاى شدید فرهنگى و اقتصادى و اجتماعى مىشود، و جامعه را به سوى گمراهى و تباهى سوق مىدهد. كلمه مخدّر در لغت به معناى تخدیر كننده و بوجودآورنده ضعف و سستى است و به مادّهاى اطلاق مىشود كه باعث كسالت، سستى، از خودبیگانگى، بىتفاوتى و احساس لذّت كاذب مىشود و عقل را زایل نموده و قدرت ادراك، آگاهى و تفكّر را از انسان مىگیرد و او را از حالت عادى و طبیعى خارج كرده و به مرور باعث پیدایش حالت خطرناكى به نام اعتیاد در او مىشود. فردى كه به بلا و بیمارى اعتیاد مبتلا مىشود و در دام آن گرفتار مىآید، دیگر عقل و تفكّر بر رفتار و كردارش حاكم نیست و غیرت و تعصّب و اعتقادات سالم خود را از دست مىدهد و براى بدست آوردن موادّ مخدّر حاضر است دست به هر كارى بزند و حتّى به چیزى جز مواد مخدر فكر نمىكند؛ زیرا فرد معتاد یا در حالت خمارى به سر مىبرد و یا در حالت نئشگى و احساس لذّت كاذب؛ و در هر دو حالت ذلیل و اسیر موادّ مخدّر است و فقط به دنبال موادى است كه به ارضاى لذّت كاذب و دروغین و گذراى او بیانجامد و او را از دردى كه مىكشد نجات دهد، و همین باعث مىشود كه بیشتر در منجلاب مصیبتى كه در آن گرفتار آمده، فرو رود. موادّ مخدّر، فرد معتاد را از ذكر و یاد خداوند و بندگى و عبادت او باز مىدارد و او را از درون تهى و پوچ و سرگردان و بىهدف مىكند. با توجه به این اثرات سوء، به نظر مىرسد كه موادّ مخدّر و مسكرات در آثار زیانبار، مشترك بوده و داراى یك حكم یعنى حرمت و وجوب اجتناب از استعمال باشند. احكام شرعى تابع و منبعث از یك سلسله مصالح و مفاسد واقعى است و همه اوامر شرعى ناشى از مصالح لازم الاستیفائى هستند و همه نواهى شرعى از یك مفسده واجب الاحترازى نشأت گرفتهاند و حكمتها و مصلحتها و مفسدههاى احكام به گونهاى است كه اگر عقل انسانى از آنها آگاهى یابد همان حكمى را مىكند كه شرع مقدّس كرده است.
امروزه از نظر علمى ثابت شده كه همه اقسام موادّ مخدّر بر سلسله اعصاب مركزى اثر گذاشته و حالت غیر طبیعى و احساسهاى كاذب و بىادراكى براى انسان به وجود مىآورند، از نظر سازمان بهداشت جهانى موادّ مخدّر علاوه بر معناى خاص، معناى عامى نیز دارد و شامل تمامى مخدّرها، محرّكها، توهّمزاها، آرامبخشها و مسكّنها مىشود و الكل در پایینترین طبقه و در ردیف كافئین (قهوه) و نیكوتین قرار دارد و این بیانگر این نكته است كه موادّ مخدّر به معناى خاص آن سكرآورتر و زیانبارتر است و باید به طریق اولى حرام باشد. درست است كه موادّ مخدّر داخل در عنوان خمر نیستند؛ زیرا متبادر از خمر چیزى است كه مایع بالاصالة باشد نه جامد، ولى حكم حرمت استعمال و خرید و فروش شامل همه مسكرات مىشود چه مایع باشند و چه جامد. و موادّ مخدّر هم مسكر هستند، و از پیامبر اكرم(صلى الله علیه و آله) روایتى نقل شده دال بر این كه هر مسكرى حرام است (كل مسكر حرام) و این عبارت اطلاق دارد و شامل مسكرات جامد هم مىشود. در اینجا این سؤال پیش مىآید كه چرا فقهایى از قبیل مرحوم شیخ انصارى رحمه الله در كتاب مكاسب محرمه حرمت را مقیّد به مایع بودن كردهاند. مرحوم شیخ اعظم رحمه الله مىفرماید: «كل مسكر مائع و الفقاع اجماعا و نصا».
امروزه از طریق علم و تجربه ثابت شده كه آثار سوء و ویرانگر موادّ مخدّر بر فرد و جامعه بسیار شدیدتر و زیانبارتر از مشروبات الكلى است، به همین سبب داراى یك حكم هستند.