آیه
یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لَا تُقَدِّمُواْ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ
ترجمه
ای کسانی که ایمان آوردهاید! (در هیچ کاری) بر (حکم) خدا و پیامبر او پیشی نگیرید و از خداوند پروا کنید، که خداوند شنوا و دانا است.
نکته ها
سه سورهی مائده، حجرات و ممتحنه که درباره مسائل حکومتی و اجتماعی است، با جملهی «یا ایّها الّذین آمنوا» شروع شده است.
در آغاز سورهی مائده میخوانیم: «یا ایّها الّذین آمنوا اوفوا بالعقود» ای کسانی که ایمان آوردهاید! به پیمانهای خود وفادار باشید و در سورهی ممتحنه میخوانیم: «یا ایّها الّذین آمنوا لاتتّخذوا عدوّی و عدوّکم اولیاء» ای کسانی که ایمان آوردهاید! دشمن من و دشمن خود را سرپرست خود قرار ندهید و در این سوره میخوانیم: ای کسانی که ایمان آوردهاید! بر حکم خدا و رسول پیشی نگیرید.
این آیه میخواهد مؤمنان را همچون فرشتگان تربیت کند، زیرا قرآن دربارهی آنها میفرماید: در سخن بر خدا سبقت نمیگیرند و تنها طبق دستور او عمل میکنند. «لایَسبِقونَه بِالقَول و هم باَمرِه یَعمَلون»**انبیاء، 27.***
قرآن، موارد تقدّم و پیشی گرفتن بر پیامبر را بیان نکرده است تا شامل نهی از انواع پیش افتادنها در امور عقیدتی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیر آن در گفتار وکردار گردد.
خداوند از تقدّم بر رهبر جامعه اسلامی به شدّت نهی نموده است، زیرا کسی که در کارهایش از خدا و پیامبر پیشی میگیرد، در مدیریّت نظام اسلامی خلل وارد کرده و جامعه را به هرج ومرج میکشاند و در حقیقت نظام قانونگذاری را بازیچه تمایلات خود قرار میدهد.
عمل به این آیه، جلوی بسیاری از خطاها را میگیرد. زیرا گاهی خواستهی مردم، پیروی انسان از حدس و تخمین یا میل به ابتکار ونوآوری و یا قضاوت عجولانه و یا گمان آزاداندیشی، انسان را وادار به گفتن، نوشتن و یا گرفتن تصمیماتی میکند که ناخودآگاه از خواستهی خدا و رسول جلو میافتد. همان گونه که گروهی به گمان عبادت، قاطعیّت، انقلابی بودن و زهد و ساده زیستی، از خدا و رسول پیشی گرفتند و به قول معروف کاسهی داغتر از آش شدند.
پذیرش و عمل به آن دسته از آداب و عادات و رسوم اجتماعی و یا مقرّرات و قوانین بشری که ریشه در قرآن و حدیث ندارد و برخاسته از عقل و فطرت نیست، نوعی پیش افتادن از خدا و رسول است.
نمونههای پیشافتادن
به چند نمونه تاریخی از پیشی گرفتن بر پیامبر که در تفاسیر و روایات آمده، توجّه کنیم:
1. در عید قربان، گروهی قبل از پیامبرصلی الله علیه وآله قربانی کردند، به آنان گفته شد: «لاتقدّموا بین یدی اللَّه و رسوله»**تفسیر کشّاف.***
2. پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله گروهی را برای تبلیغ نزد کفّار فرستاد. کفّار نمایندگان پیامبر را کشتند و تنها سه نفر توانستند فرار کنند. این سه نفر در مسیر بازگشت دو نفر از کفّار قبیلهی بنیعامر را به انتقام کشته شدن دوستان خود کشتند، در حالی که آن دو نفر بیتقصیر بودند. قرآن آنان را به خاطر این عمل خودسرانه توبیخ کرد که چرا بدون دستور پیامبر دست به این عمل زدید؟**تفسیر کشّاف.*** «لاتقدّموا بین یدی اللَّه و رسوله»
3. قوم بنیتمیم از پیامبرصلی الله علیه وآله امیر و حاکم خواستند. خلیفهی اوّل و دوّم هر کدام شخصی را پیشنهاد کردند و با هم مشاجره میکردند که کاندیدای من بهتر است، آیه نازل شد: «لاتقدّموا بین یدی اللَّه... و لاترفعوا اصواتکم»**صحیح بخاری، ج3، ص123.***
4. امام معصومعلیه السلام به شخصی فرمود: این دعا را بخوان: «لااله الاّ اللّه...» تا آنجا که میفرماید: «یُحیی و یُمیت». شنونده از پیش خود جملهای اضافه کرد و گفت: «و یمیت و یحیی» حضرت فرمودند: جملهی تو صحیح است، امّا آنچه من میگویم بگو و سپس آیهی «لاتقدّموا بین یدی اللَّه و رسوله» را برای او تلاوت فرمودند.** خصال صدوق، ج2، ص62.***
5. بعضی اصحاب پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله خواب و خوراک و آمیزش با همسر را بر خود حرام کردند. حضرت ناراحت شده و مردم را جمع کرده و فرمودند: من خودم غذا میخورم، میخوابم و با همسرم زندگی میکنم. راه و روش و سیرهی زندگی من این است، پس هرکس از این راه پیروی نکند، از من نیست. «فمَن رَغِب عن سنّتی فلیس منّی»** وسائل، ج23، ص244.***
6. با این که پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله ازدواج موقّت را شرعی و قانونی اعلام فرمودند، امّا خلیفهی دوم آن را حرام کرد. این خود، نوعی پیش افتادن از پیامبرصلی الله علیه وآله است که در این آیه از آن نهی شده است. «لاتقدّموا بین یدی اللَّه و رسوله»
7. در سال هشتم هجری که پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله برای فتح مکه از مدینه حرکت کردند، بعضی از مسلمانان در این سفر روزه خود را افطار نکردند، با این که میدانستند مسافر روزه ندارد و میدیدند که پیامبرصلی الله علیه وآله افطار کرده است. اینها در واقع از پیامبرصلی الله علیه وآله پیشی گرفتند.
پیام ها
1- پیش از درخواست و دستور به کاری، باید ابتدا زمینههای روانی پذیرش را در مخاطب ایجاد کرد. جملهی «یا ایها الّذینآمنوا» به مؤمنان شخصیّت میدهد و رابطهی آنان با خدا را که زمینهی انجام دستور است، بیان میکند.
2- از آنجا که فرمان پیش نیفتادن از خدا و رسول، فرمان ادب است، خود این آیه نیز مخاطب را با ادب ویژه صدا میزند. «یا ایها الّذین آمنوا...»
3- حرام کردنِ حلال خداوند و یا حلال کردن حرامها، نوعی پیشی گرفتن بر خدا و رسول است. «لاتقدّموا...»
4- هرگونه بدعت و جعل قانون در برابر قانون الهی ممنوع است. «لا تقدّموا...»
5 - سرچشمهی قانون و رفتار ما باید قرآن و سنّت پیامبرصلی الله علیه وآله باشد. «لا تقدّموا بین یدی اللَّه و رسوله»
6- حکم رسول، حکم خداست و بیاحترامی به او بیاحترامی به خداست. «لا تقدّموا بین یدی اللَّه و رسوله»
7- پیشی گرفتن از خدا و رسول، بیتقوایی است. «لاتقدّموا... واتّقوا»
8 - برای انجام تکالیف، دو اهرم ایمان و تقوا لازم است. «آمنوا... واتّقوا»
9- التزام عملی باید همراه با تقوای درونی باشد. «لاتقدّموا... واتّقوا اللَّه»
10- کسانی که به خاطر سلیقههای شخصی یا آداب اجتماعی، بر خدا و رسولش پیشی میگیرند، از ایمان و تقوا دور شدهاند. «لاتقدّموا... و اتّقوا»
11- تندرویهای خود را توجیه نکنیم. «لا تقدّموا... انّ اللَّه سمیع علیم»
12- ایمان به حضور و آگاهی خداوند، زمینه پرهیز و خداترسی میگردد. «و اتّقوا اللّه انّ اللَّه سمیع علیم»
توضیحات
سیمای سوره حجرات
این سوره در مدینه نازل شده ودارای هجده آیه است.
«حُجرات» جمع «حُجرة» است و چون در آیه چهارم این سوره درباره حجرههای خانه پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله سخن به میان آمده، این سوره حجرات نامیده شده است.
در این سوره که به سوره آداب نیز شهرت دارد، موضوعهای اخلاقی و اجتماعی مهمی مطرح شده که به برخی از آنها اشاره میشود:
1. آداب برخورد با پیامبرصلی الله علیه وآله و پیشی نگرفتن بر آن حضرت.
2. دوری از مسخره کردن، نام بد نهادن، سوءظن، تجسّس و غیبت.
3. برقراری روابط اجتماعی بر اساس اُخوّت و برادری، اصلاح ذات البین، بسیج عمومی بر ضد یاغی، میانجیگری عادلانه و دوری از شایعه پراکنی.
4. ارزش گذاری افراد جامعه بر اساس درجات ایمان و تقوای آنان و دوری نمودن از کفر، فسق و گناه.
5. پیروی از پیامبر الهی از روی عشق وآگاهی و دوری از هرگونه منّتگذاری به واسطهی پذیرش اسلام و عمل به دستورات آن.
در این سوره کوتاه، پنج بار خطاب «یا ایّها الّذین آمنوا» تکرار شده است که بیانگر جایگاه مسائل اخلاقی و روابط اجتماعی در اسلام میباشد و به خوبی نشان میدهد که نحوهی رفتار مسلمانان با یکدیگر و با رهبران خود، مورد توجّه شارع مقدس بوده است.