آیه
یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اجْتَنِبُواْ کَثِیراً مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُواْ وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضاً أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ
ترجمه
ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری گمانها دوری کنید، زیرا بعضی گمانها گناه است. و (در کار دیگران) تجسّس نکنید و بعضی از شما دیگری را غیبت نکند، آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ (هرگز) بلکه آن را ناپسند میدانید و از خدا پروا کنید، همانا خداوند بسیار توبهپذیر مهربان است.
نکته ها
در ادامه آیه قبل، این آیه نیز به عواملی چون سوءظن، تجسّس و غیبت، که صلح و صفا و اخوّت میان مؤمنان را به هم میزند اشاره میکند.
در قرآن، به حسن ظن سفارش شده و از گمان بد نسبت به دیگران نهی گردیده است. در سورهی نور میخوانیم: «لولا اِذ سَمِعتُموه ظَنّ المؤمنونَ و المؤمنات باَنفسِهم خَیراً»**نور، 12.*** چرا در بارهی شنیدههای خود نسبت به مردان و زنان با ایمان، حسن ظن ندارید؟
همانگونه که آیهی نهم این سوره، برای امنیّت و حفظ جان مردم، همهی مسلمانان را مسئول مبارزه با یاغی و تجاوزگر دانست، این آیه نیز برای حفظ آبروی مردم؛ سوءظن، تجسّس و غیبت را حرام کرده است.
امروزه حقوقدانان جهان، از حقوق بشر حرف میزنند، ولی اسلام به مسائلی از قبیل تمسخر، تحقیر، تجسّس و غیبت توجّه دارد که حقوقدانان از آن غافلند.
هیچ گناهی مثل غیبت به درّندگی بیرحمانه تشبیه نشده است. آری، حتّی حیوانات درنده هم نسبت به هم جنس خود تعرّض نمیکند.
اقسام سوء ظن و بدگمانی
سوء ظن اقسامی دارد که بعضی پسندیده و برخی ناپسند است:
1. سوءظن به خدا، چنانکه در حدیث میخوانیم: کسی که از ترس خرج ومخارج زندگی ازدواج نمیکند، در حقیقت به خدا سوء ظن دارد؛ گویا خیال میکند اگر تنها باشد خدا قادر است رزق او را بدهد، ولی اگر همسر داشته باشد، خدا قدرت ندارد. این سوءظن، مورد نهی است.
2. سوء ظن به مردم، که در این آیه از آن نهی شده است.
3. سوء ظن به خود، که مورد ستایش است. زیرا انسان نباید به خود حسن ظن داشته باشد و همه کارهای خود را بیعیب بپندارد. حضرت علیعلیه السلام در برشمردن صفات متّقین در خطبه همام میفرماید: یکی از کمالات افراد باتقوا آن است که نسبت به خودشان سوء ظن دارند.
آری، افرادی که خود را بیعیب میدانند، در حقیقت نور علم و ایمانشان کم است و با نور کم، انسان چیزی نمیبیند. اگر شما با یک چراغ قوّه وارد سالنی بزرگ شوید، جز اشیای بزرگ چیزی را نمیبینید، ولی اگر با نور قوی مانند پرژکتور وارد سالن شدید، حتّی اگر چوب کبریت یا سنجاقی در سالن باشد میتوانید آن را ببینید.
افرادی که نور ایمانشان کم است، جز گناهان بزرگ چیزی به نظرشان نمیآید و لذا گاهی میگویند: ما که کسی را نکشتهایم! از دیوار خانهای که بالا نرفتهایم! و گناه را تنها این قبیل کارها میپندارند، امّا اگر نور ایمان زیاد باشد، تمام لغزشهای ریز خود را نیز میبینند و به درگاه خدا ناله و استغفار میکنند.
اگر کسی نسبت به خود خوشبین شد، هرگز ترقّی نمیکند. او مثل کسی است که دائماً به پشت سر خود و به راههای طی شده نگاه میکند و به آن مغرور میشود، ولی اگر به جلو نگاه کند و راههای نرفته را ببیند، خواهد دانست که نرفتهها چند برابر راههای رفته است!
توجّه به این نکته لازم است که معنای حسنظن؛ سادگی، زودباوری، سطحینگری و غفلت از توطئهها و شیطنتها نیست. اُمّت اسلامی هرگز نباید به خاطر حسن ظنهای نابجا، دچار غفلت شده ودر دام صیادان قرار گیرد.
غیبت و پیامدهای آن
غیبت آن است که انسان در غیاب شخصی چیزی بگوید که مردم از آن خبر نداشته باشند و اگر آن شخص بشنود، ناراحت شود.**وسائل، ج8، ص600 و 604.***
رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: دست از سر مردهها بردارید و بدیهای آنان را بازگو نکنید، کسی که مُرد، خوبیهایش را بیان کند.**نهجالفصاحه، حدیث264.***
امام صادقعلیه السلام فرمود: غیبت کننده اگر توبه کند، آخرین کسی است که وارد بهشت میشود و اگر توبه نکند، اوّلین کسی است که به دوزخ برده میشود.** مستدرک، ج9، ص117.***
امام رضا علیه السلام از امام سجاد علیه السلام نقل میکند که هر کس از ریختن آبروی مسلمانان خود را حفظ کند، خداوند در قیامت لغزشهای او را نادیده میگیرد.**بحار، ج72، ص256.***
پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله فرمودند: هر کس زن یا مردی را غیبت کند، تا چهل روز نماز و روزهاش پذیرفته نمیشود.**بحار، ج72، ص258.***
پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: در قیامت هنگامی که نامهی اعمال انسان به دست او داده میشود، عدّهای میگویند: چرا کارهای خوب ما در آن ثبت نشده است؟ به آنها گفته میشود: خداوند، نه چیزی را کم و نه چیزی را فراموش میکند، بلکه کارهای خوب شما به خاطر غیبتی که کردهاید از بین رفته است. در مقابل افراد دیگری، کارهای نیک فراوانی در نامهی عمل خود میبینند و گمان میکنند که این پرونده از آنان نیست، به آنها میگویند: بهواسطهی غیبتشدن، نیکیهای کسی که شما را غیبت کرده، برای شما ثبت شده است.** بحار، ج72، ص259.***
سؤال: چرا در روایات کیفر یک لحظه غیبت کردن، محور نابودی عبادات چند سالهی انسان بیان شده است؟ آیا این نوع کیفر عادلانه است؟
پاسخ: همان گونه که غیبت کننده در یک لحظه، آبرویی را که مؤمن سالها به دست آمده میریزد، خداوند هم عباداتی را که او سالها بدست آورده از بین میبرد. بنابراین محو عبادات چندساله، یک کیفر عادلانه است.
رسول خداصلی الله علیه وآله در آخرین سفر خود به مکّه فرمودند: خون و مال و آبروی مسلمان، محترم است، همان گونه که این ماه ذیالحجة و این ایام حج محترم است.**شرح نهجالبلاغه، ابنابیالحدید، ج9، ص62.***
در روایات، نام غیبت کننده در کنار کسی آمده که دائماً شراب میخورد. «تحرم الجَنّة علی المغتاب و مُدمِن الخمر»**بحار، ج72، ص260.*** کسی که غیبت میکند و شراب مینوشد، از بهشت محروم است.
بر اساس روایات، کسی که عیوب برادر دینی خود را پیگیری (و برای دیگران نقل) کند، خداوند زشتیهای او را آشکار میکند.**محجّة البیضاء، ج5، ص252 از سنن ابیداود ج2، ص568.***
پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: یک درهم ربا، از سی و شش زنا بدتر است و بزرگترین ربا، معامله با آبروی مسلمان است.** بحار، ج72، ص222.***
در حدیث میخوانیم: نشستن در مسجد به انتظار نمازِ جماعت، عبادت است البتّه مادامی که منجر به غیبت نشود.**کافی، ج2، ص357.***
پیامبرصلی الله علیه وآله در آخرین خطبه خود در مدینه فرمودند: اگر کسی غیبت کند، روزهی او باطل است.**محجّةالبیضاء، ج5،ص254.*** یعنی از برکات وآثار معنویی که یک روزهدار برخوردار است، محروم میشود.
اگر از بدن انسان زنده قطعهای جدا شود، امکان پر شدن جای آن هست، ولی اگر از مرده چیزی کنده شود، جای آن همچنان خالی میماند. غیبت، بردن آبروی مردم است و آبرو که رفت دیگر جبران نمیشود. «لحم اخیه میتاً»
جبران غیبت
برای جبران غیبتهایی که در گذشته مرتکب شدهایم، در صورتی که غیبتشونده زنده و در قید حیات است؛ اگر به او بگوییم که ما غیبت تو را کردهایم ناراحت میشود، به گفته بعضی مراجع تقلید**از حضرت آیةاللَّه گلپایگانیقدس سره پرسیدم: آیا لازم است به دیگران بگوییم که ما غیبت شما را کردهایم تا ما را حلال کنند؟ فرمود: نه، زیرا او ناراحت میشود و ناراحت کردن مسلمان، خود گناه دیگری است. پس جبران غیبت، استغفار است و حلالیّت خواستن در همه جا لازم نیست.***، نباید به او گفت، بلکه باید بین خود و خداوند توبه کرد و اگر امکان دسترسی به شنوندگان غیبت است، به گونهای با ذکر خیر و تکریم آن فرد، تحقیر گذشته را جبران کنیم و اگر غیبتشونده ناراحت نمیشود، از خود او حلالیّت بخواهیم؛ اما اگر غیبت شونده از دنیا رفته است، باید توبه کرده و از درگاه خداوند عذرخواهی کنیم که البتّه خداوند توبهپذیر و بخشنده است.
شیخ طوسی در شرح تجرید، بر اساس حدیثی از پیامبرصلی الله علیه وآله میفرماید: اگر غیبت شونده، غیبت را شنیده است، جبران آن به این است که نزد او برویم و عذرخواهی کرده و حلالیّت بخواهیم، امّا اگر نشنیده است، باید هرگاه یادی از غیبت شونده کردیم، برای او استغفار نماییم. «انّ کفّارة الغیبة أن تستغفر لمَن اغتبتَه کلّما ذکرتَه»**وسائل، ج8 ، ص605.***
موارد جواز غیبت
در مواردی، غیبت کردن جایز است که به بعضی از آنها اشاره میکنیم:
1. در مقام مشورت در کارهای مهم؛ یعنی اگر شخصی دربارهی دیگری در مورد ازدواج و گزینش و مسئولیت دادن و... مشورت خواست، ما میتوانیم عیبهای آن فرد را به مشورت کننده بگوییم.
2. برای ردّ سخن و عقیدهی باطلِ اشخاصی که دارای چنین اعتقاداتی هستند، نقل سخن و عیب سخن آنها جایز است، تا مبادا مردم دنبالهرو آنها شوند.
3. برای گواهی دادن نزد قاضی، باید حقیقت را گفت گرچه غیبت باشد.
4. برای اظهار مظلومیّت، بیان کردن ظلم ظالم مانعی ندارد.
5. کسیکه بدون حیا و آشکارا گناه میکند، غیبت او مانعی ندارد ندارد.
6. برای ردّ ادعاهای پوچ، غیبت مانعی ندارد. کسی که میگوید: من مجتهدم، دکترم، سیّدم، و ما میدانیم که او اهل این صفات نیست، جایز است به مردم آگاهی دهیم تا فریب نخورند.
شنیدن غیبت
وظیفه شنونده، گوش ندادن به غیبت ودفاع از مؤمن است. در حدیث میخوانیم: «السّاکتُ شَریکُ القائل»**غررالحکم.*** کسی که غیبت را بشنود و سکوت کند، شریکِ جرم گوینده است.
پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: هر کس غیبتی را بشنود و آن را ردّ کند، خداوند هزار باب شرّ را در دنیا و آخرت بر او میبندد، ولی اگر ساکت بود و گوش داد، گناه گوینده نیز برای او ثبت میشود. و اگر بتواند غیبتشونده را یاری کند، ولی یاری نکند، در دو دنیا خوار و ذلیل میشود.** وسائل، ج8، ص606.***
در روایتی، غیبت کردن؛ کفر و شنیدن و راضی بودن به آن، شرک دانسته شده است.** بحار، ج72، ص226.***
در آیهی 36 سوره اسراء میخوانیم: «انّ السّمع و البصر والفؤاد کلّ اولئک کان عنه مسئولا» هر یک از گوش و چشم و دل انسان، در قیامت مورد بازخواست قرار میگیرند. بنابراین ما حق شنیدن هر حرفی را نداریم.
پیام ها
1- ایمان، تعهّدآور است و باید از یکسری افکار و اعمال دوری نماید. «یا ایّها الّذین آمنوا اجتنبوا...» (ایمان، با سوءظن و تجسّس و غیبت سازگار نیست.)
2- برای دوری از گناهان حتمی، باید از گناهان احتمالی اجتناب کنیم. (بنابراین از آنجایی که برخی گمانها گناه است، باید از بسیاری گمانها، دوری کنیم.) «اجتنبوا کثیراً... انّ بعض الظن اثم»
3- در جامعهی ایمانی، اصل بر اعتماد، کرامت و برائت انسانها است. «انّ بعض الظن اثم»
4- برای جلوگیری از غیبت باید زمینههای غیبت را مسدود کرد. (راه ورود به غیبت، اوّل سوء ظن و سپس پیگیری و تجسّس است، لذا قرآن به همان ترتیب نهی کرده است.) «اجتنبوا کثیراً من الظن... لاتجسسوا ولا یغتب»
5 - گناه، گرچه در ظاهر شیرین و دلنشین است، ولی در دید باطنی و ملکوتی، خباثت و تنفّرآور است. «یأکل لحم اخیه میتاً» (باطن غیبت، خوردن گوشت مرده است و درباره هیچ گناهی این نوع تعبیر بکار نرفته است.)
6- از شیوههای تبلیغ و تربیت، استفاده از مثال و تمثیل است. «أیحبّ احدکم...»
7- در شیوه نهی از منکر، از تعبیرات عاطفی استفاده کنیم. «لایغتب... أیحبّ احدکم ان یأکل لحم اخیه»
8 - غیبت و بدگویی از دیگران حرام است، از هر سنّ و نژاد و مقامی که باشد.«لایغتب...» («احدکم» شامل کوچک و بزرگ، مشهور و گمنام، عالم و جاهل، زن و مرد و... میشود.)
9- مردم باایمان، برادر و همخون یکدیگرند. «لحم اخیه»
10- همان گونه که مرده قدرت دفاع از خود را ندارد، شخصی که مورد غیبت قرار گرفته است، چون حاضر نیست، قدرت دفاع ندارد. «میتاً»
11- غیبت کردن، نوعی درّندگی است. «یأکل لحم اخیه میتاً»
12- غیبت، با تقوا سازگاری ندارد. «لایغتب... واتّقوا اللَّه»
13- تقوا، انسان را به سوی توبه سوق میدهد. «واتّقوا اللَّه ان اللّه توّاب»
14- در اسلام بنبست وجود ندارد، با توبه میتوان گناه گذشته را جبران کرد. «لایغتب... ان اللَّه توّاب رحیم»
15- عذرپذیری خداوند، همراه با رحمت است. «توّاب رحیم»
16- توبه پذیری خداوند، جلوهای از رحمت اوست. «توّاب رحیم»