آیه
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِکَ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَمَثْوَاکُمْ
ترجمه
پس بدان که هیچ معبودی جز اللّه نیست و برای گناه خود و برای مردان و زنان با ایمان استغفار کن و خداوند، رفت و آمد و آرمیدن شما را میداند (و به تمام حالات شما آگاه است).
نکته ها
«متقلَّب»، مصدر میمی به معنای انقلاب و انتقال و جابجایی و «مثوی» نیز مصدر میمی به معنای محل استقرار و آرامش است.
در آیه 55 سوره غافر نیز همین جمله «واستغفر لذنبک» آمده است که با توجّه به اینکه همه انبیا معصوم و به دور از گناه میباشند، این استغفار و طلب بخشش، برای یکی از این چند امر است:
الف) استغفار یک عبادت است، گرچه گناهی در کار نباشد.
ب) استغفار از ترک اولی، یعنی کارهایی که گناه نبوده، ولی بهتر بود که شخصی همچون پیامبر انجام نمیداد.
ج) برای آنکه استغفار از گناه، برای مردم یک سنّت و روش شود.
د) استغفار، سبب علوّ درجات پیامبر میشود.
ه) مراد، استغفار برای گناهانی است که مردم نسبت به پیامبر مرتکب شدهاند.
و) استغفار همیشه از تقصیر نیست، بلکه گاهی از قصور است. بنده وقتی عزّت و عظمت خداوند و حقارت و ذلّت خود را میبیند، استغفار و طلب بخشش میکند.** تفاسیر مجمعالبیان، کبیر فخررازی و المیزان.***
بعضی از مفسّران گفتهاند که «ذَنب» همیشه به معنای عصیان و گناه نیست، بلکه به معنای «ذَنَب فعل» و تبعات افعال و رفتار نیز میباشد. بنا بر این معنا، «ذنبِ» پیامبر، همان تبعات دعوت پیامبر به سوی خداوند است که رسیدن بدی و شر از جانب مخالفان است، مانند هتک حرمت، قتل و آزار و اذیّت. هرچه دعوت الهی سنگینتر باشد، ذنب و تبعات آن نیز مشکلتر خواهد بود و استغفار بیشتری را میطلبد و استغفار از آن به این معنا است که از خدای متعال بخواهیم ما را از شرّ مخالفان حفظ کند.**تفسیر فرقان.***
در قرآن، از پیامبران دیگر همچون حضرت داود، موسی و ابراهیمعلیهم السلام نیز استغفار نقل شده است.
استغفار بزرگان برای عموم مردم نیز بارها در قرآن مطرح شده است، نظیر استغفار حضرت ابراهیم برای پدر و مادر و مؤمنان**ابراهیم، 41.*** و حتّی عمویش**شعراء، 86.*** و استغفار حضرت یعقوب برای فرزندانش،** یوسف، 98.*** استغفار حضرت موسی برای برادرش**اعراف، 151.*** و استغفار فرشتگان برای مردم**شوری، 5 و غافر، 7.*** و در این آیه استغفار پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله برای مؤمنان و مؤمنات که این خود نوعی شفاعت است.
پیام ها
1- اکنون که دیدی مؤمنان را پاداش و کافران را کیفر میدهیم، پس بدان که همهکاره خداست. «فاعلم»
2- ایمان و توحید باید آگاهانه باشد. «فاعلم انه لا اله الا اللّه» (تقلید در اصول عقائد جایز نیست.)
3- در نظام الهی، اولیای خداوند واسطههای دریافت لطف و مغفرت الهی برای مردم هستند. با اینکه خداوند قادر است بدون دعای پیامبر مردم را ببخشد، امّا به آن حضرت فرمان دعا و استغفار میدهد. «استغفر... للمؤمنین»
4- رهبر باید نسبت به مردم دلسوز باشد. «استغفر... للمؤمنین و المؤمنات»
5 - زنان و مردان، هر دو مشمول دعای پیامبرند و ملاک دعای پیامبر، مؤمن بودن است نه جنسیّت. «للمؤمنین والمؤمنات»
6- تنها به استغفار پیامبر تکیه نکنید، بلکه خودتان نیز خدا را حاضر و از گناه در محضر او حیا کنید. «واللّه یعلم متقلّبکم و مثواکم»
7- اصلاح خود باید قبل از اصلاح دیگران باشد. «و استغفر لذنبک و للمؤمنین...»
8 - همهی مردم حتّی رسولان الهی نیازمند لطف خداوند هستند. «و استغفر لذنبک و للمؤمنین...» (عظمت ویژگی خالق، ضعف و کوچکی مخلوق و درخواست چشمپوشی از کوتاهیها)
9- خداوند، خواهان عفو و بخشش مردم است و لذا به پیامبرش فرمان میدهد تا برای مردم استغفار کند و واسطه شود. «و استغفر لذنبک و للمؤمنین...»
10- احاطه علمی خداوند بر تمام حالات انسان، سبب نگرانی از عقوبت لغزشها و موجب روی آوردن به استغفار میشود. «استغفر... اللّه یعلم متقلّبکم و مثواکم»
11- علم خداوند محدودیّت ندارد و هیچ چیز از دید او دور نمیماند. (حرکت یا سکون ما برای خدا فرقی ندارد.) «یعلم متقلّبکم و مثواکم»