آیه
ألَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَن یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ
ترجمه
آنان که بخل میورزند و مردم را به بخل ورزیدن فرمان میدهند و هر کس (ازانفاق و قرض) رویگرداند، پس بیشک خداوند خود بینیاز و ستوده است.
نکته ها
ریشه بخل، حفظ برتری و فخر فروشی است، زیرا اگر نعمتها در دست دیگران نیز باشد، وسیله فخر فروشی از دست میرود.
امام علیعلیه السلام در خطبه 183 نهجالبلاغه میفرماید: «فاللّه اللّه مَعشَر العباد و انتم سالمون فی الصحة قبل السُقم و فی الفُسحَة قبل الضیق فاسعوا فی فَکاکِ رِقابِکم من قبل ان تُغلَق رهائنُها أسهِروا عیونکم و أضمِروا بطونکم و استعمِلوا اقدامکم و انفقوا اموالکم و خذوا من اجسادکم فجودوا بها علی انفسکم و لا تبخلوا بها عنها فقد قال اللّه سبحانه: «ان تنصروا اللّه ینصرکم و یثبّت اقدامکم» و قال تعالی: «من ذا الّذی یقرض اللّه قرضاً حسنا فیضاعفه له و له اجر کریم» فلم یَستنصِرکم من ذُلّ و لم یَستقرضِکم من قُلّ استنصرَکم و له جنود السموات و الارض و هو العزیز الحکیم و استقرضکم و له خزائن السموات و الارض و هو الغنیّ الحمید و انّما اراد ان یَبلوکم ایّکم احسن عملاً فبادروا باعمالکم تکونوا مع جیران اللّه فی داره»
خدا را خدا را در نظر بگیرید، ای گروه بندگان! در این حال که در نعمت تندرستی غوطهورید، پیش از آنکه بیماری به سراغتان آید، و در این حال که در گشایش و آسایش به سر میبرید پیش از آنکه تنگناهای زندگی شما را در خود فرو برد. پس بکوشید در آزادسازی گردنهایتان پیش از آنکه با زنجیرهای گرو بسته شوید.
شبزندهداری کنید و شکمهایتان را خالی نگهدارید. در راه خیرات گامهایی بردارید و اموالتان را به مستمندان انفاق کنید. از بدن مادّی بگیرید و برای پیشبرد نفوستان بهرهها بردارید و به خاطر علاقه به بدن، از رشد نفوس خود بخل نورزید. خداوند سبحان فرموده است: اگر خدا را یاری کنید، خدا هم شما را یاری میکند و شما را ثابت قدم میدارد و فرمود: کیست که خداوند را قرض نیکو دهد تا خداوند چندین برابر برای او بیافزاید و برای اوست پاداشی بزرگ. خداوند، از روی ذلّت و خواری، از شما یاری نخواسته و یا برای جبران کمبود خود، از شما قرض نخواسته است. از شما یاری خواسته در حالی که سپاهیان آسمانها و زمین به فرمان او هستند و او عزیز و حکیم است. از شما وام خواسته در حالی که خزائن آسمانها و زمین از آنِ اوست و او تنها بینیاز و شایسته حمد و ستایش است.
و جز این نیست که خداوند اراده کرده است شما را بیازماید تا آن کس که عملش نیکوتر است، بروز نماید. پس با اعمال نیکوی خود بر دیگران پیشدستی کنید، باشد که در بارگاه خداوندی با همسایگان ویژه خداوند دمساز باشید.
سیمای بخل در روایات
حضرت علیعلیه السلام از فرزندش امام حسنعلیه السلام پرسید: شُحّ چیست؟ پاسخ فرمود: «ان تری ما فی یدک شرفاً و ما انفقت تلفا»**بحار، ج 73، ص 305.*** آنچه را در دست داری مایه شرافت خود بدانی و آنچه را انفاق میکنی، تلف شده بپنداری.
«البخل بالموجود سوء الظّن بالمعبود»**غررالحکم.*** بخل، نشانه بدگمانی به خداست.
امام صادقعلیه السلام، یک شب در حال طواف، چنین دعا میکرد: «اللّهم قِنی شحّ نفسی»**بحار، ج 70، ص 301.*** خدایا! مرا از بخل حفظ فرما.
بخل فقط در مال نیست، بلکه در احترام به مردم نیز برخی بخل میورزند. «البخیل من بخل بالسلام»**بحار، ج 70، ص 305.***، آنکه در سلام بخل ورزد، بخیل است.
«البخل باخراج ما افترض اللّه من الاموال اقبح البخل»**غررالحکم.*** بدترین بخل، بخل در پرداخت واجبات مالی چون خمس و زکات است.
«البخیل حقاً مَن ذُکرت عنده فلم یُصلّ علیَّ»**بحار، ج 73، ص 306.*** پیامبر فرمود: بخیل حقیقی، کسی است که نام من نزد او برده شود، ولی او بر من درود و صلوات نفرستد.
«لاتدخلن فی مشورتک بخیلا»**نهجالبلاغه، نامه 53.*** افراد بخیل را طرف مشورت خود قرار ندهید.
«النظر الی البخیل یقسی القلب»**بحار، ج 78، ص 53.*** نگاه به بخیل، انسان را سنگدل میکند.
پیام ها
1- بخل کردن و سفارش نمودن به بخل، از نشانههای افراد متکبّر و فخرفروش است. «مختال فخور الّذین یبخلون و یأمرون النّاس بالبخل»
2- بخیل، محبوب خدا نیست. «و اللّه لایحبّ کلّ مختال فخور الّذین یبخلون»
3- گناه آنجا خطرناک میشود که سیره انسان شود. «یبخلون و یأمرون... بالبخل»
4- چون بخیل میداند که اگر دیگران بخشش کنند، بخل او هویدا و سبب رسوایی او میشود، به دیگران دستور بخل میدهد. «یأمرون الناس بالبخل»
5 - بخل، اعراض و رویگردانی از فرمان خداست. «و من یتولّ»
6- غنیّ بودن کافی نیست، حمید و محبوب بودن نزد مردم نیز لازم است که این امر با انفاق و وام حاصل میشود. (معمولاً افراد بخیل، غنیّ هستند ولی به خاطر بخل، مورد ستایش مردم نیستند. لذا این آیه درباره خداوند میفرماید:) «فانّ اللّه هو الغنیّ الحمید»