آیه
أَمْ لِلْإِنسَانِ مَا تَمَنَّی
فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَالْأُوْلَی
وَکَم مِّن مَّلَکٍ فِی السَّمَوَاتِ لَا تُغْنِی شَفَاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِن بَعْدِ أَن یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن یَشَآءُ وَیَرْضَی
ترجمه
آیا (میپندارید که) انسان، به هر چه آرزو دارد میرسد؟
پس آخرت و دنیا برای خداوند است.
و چه بسا فرشتگانی که در آسمانها هستند، (ولی) شفاعت آنان سودی ندارد، مگر بعد از آن که خداوند برای هر که بخواهد و رضایت دهد، اجازه شفاعت دهد.
نکته ها
«تمنّی» به معنای آرزو است، خواه امر ممکن یا محال، منطقی یا بی اساس.**مفردات راغب.*** امّا «رجا» در مورد آرزوهای شدنی، «طمع» در مورد آرزوهایی که حصول آن نزدیک است و «أمل» در مورد آرزوهایی که بدست آوردنش مشکل باشد بکار میرود.** فروق اللغات.***
اسلام برای اصلاح رفتار، سرچشمه افکار را اصلاح میکند. برای اینکه به امید کسب عزّت و قدرت به سراغ این و آن نرویم، میفرماید: «انّ العزّة للّه جمیعا»** نساء، 139.*** تمام عزّت از اوست. «انّ القوّة للّه جمیعا»** بقره، 165.*** تمام قدرت از اوست.
در این آیه نیز میفرماید: آخرت و دنیا مخصوص خداست، پس چرا از غیر او توقّع داری؟!
هستی به ارادهی خداوند میچرخد، نه به آرزوی ما. امام علیعلیه السلام میفرماید: «عرفت اللّه بفسخ العزائم و نقض العهود»** نهجالبلاغه، حکمت 250.*** خدا را از این راه شناختم که برخی تصمیمهای مهم بشر فسخ و برخی عهدهای او نقض شده است، یعنی هستی با اراده او میچرخد نه با تصمیم ما.
امام صادقعلیه السلام فرمود: نه فرشته و نه پیامبر، در برابر قهر الهی، نمیتوانند شما را نجات دهند. هر کس انتظار شفاعت دارد، در جستجوی رضای خدا باشد.**بحار، ج 8، ص 53.***
سؤال: آیا شفاعت یک نوع پارتی بازی نیست؟
پاسخ: هرگز، زیرا:
الف) کسی مورد شفاعت قرار میگیرد که با فکر و عمل، برای خود استحقاق شفاعت را ایجاد کرده باشد. بنابراین بر خلاف پارتی، شفاعت قانون و ضابطه دارد.
ب) در شفاعت، حقی از بین نمیرود ولی در پارتی بازیحقوق دیگران ضایع میشود.
ج) شفاعت کننده، از شفاعت شونده انتظاری ندارد، بر خلاف پارتیبازی که شخصی که کار را انجام داده است، انتظاراتی دارد.
د) هدفِ شفاعت کننده، رستگاری شفاعت شونده است، ولی هدف در پارتیبازی کامیابی دنیوی است.
ه) شفاعت، وسیله تربیت و رشد است، زیرا شفاعت شونده با اولیای خدا که شفاعت کننده هستند، رابطهی معنوی برقرار میکند.
«لمن یشاء» را دو گونه میتوان معنا کرد:
الف) هر کسی را که خدا بخواهد، به او اجازه شفاعت کردن میدهد.
ب) هر کسی را که خدا بخواهد، به او اجازه شفاعت شدن میدهد.
سؤال: آیا شفاعت موجب تشویق انسانها به گناه نمیشود؟
پاسخ: هرگز، زیرا اولاً معلوم نیست چه کسی شفاعت میشود و ثانیاً آیا ساختن یک دارو برای رفع مسمومیّت، انسانها را به مسموم شدن و زهر خوردن تشویق میکند؟!
نگاهی به آرزو در روایات و آیات
ارزش آرزو:
آرزو، عامل و انگیزه حرکت و رشد است. رسول اکرمصلی الله علیه وآله فرمودند: «لولا الامل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرها»**بحار، ج 77، ص 137 .*** اگر آرزو نبود، نه مادری کودک خود را شیر میداد و نه کشاورزی درختی را میکاشت.
حضرت عیسیعلیه السلام، پیرمردی را دید که بیل در دست دارد و زمین را شخم میزند، گفت: خدایا! آرزو را از این مرد بگیر. دید پیرمرد بیل را کنار گذاشت و خوابید. پس از مدتی، حضرت عیسی از خدا خواست که آرزو به او برگردد، مشاهده کرد که پیرمرد بلند شد و شروع به کار کرد.**بحار، ج 14، ص 329.***
مهار کردن آرزو:
آرزوها باید در چارچوب امکانات، استعدادها، شرایط و ظرفیّت باشد وگرنه سر از موهومات در میآورد. امام علیعلیه السلام فرمودند: بیشترین ترس من بر شما، از هوا پرستی و آرزوهای طولانی است.** نهجالبلاغه، خطبه 28.***
آرزوهای منفی:
در قرآن از بعضی آرزوها انتقاد و نهی شده است. نظیر کسانی که آرزو داشتند ثروت قارون را داشته باشند و میگفتند: «یا لیت لنا مثل ما اوتی قارون»** قصص، 79.***
یا آرزو دارند مورد ستایش نابجا قرار گیرند: «یحبّون أن یحمدوا بما لم یفعلوا»**آلعمران، 188.***
یا آرزو دارند بر دیگران برتری داشته باشند. «تلک الدار الاخرة نجعلها للذین لا یریدون علوّاً فی الارض»**قصص، 83.***
بارها خداوند با جملات: «لاتعجبک اموالهم»** توبه، 55 و 85 .*** و «لاتمدّنّ عینیک»**حجر، 88 و طه، 131.*** مؤمنان را از نگاههای آرزومندانه به سرمایه داران و مرفّهان باز داشته است.
آرزوهایی که به آن نمیرسند:
در قیامت بارها مجرمان «یا لیتنی» (ای کاش!) میگویند، ولی چه سود که دیگر دیر شده است، از جمله:
«یا لیتنی کنت ترابا»** نباء، 40.*** ای کاش خاک بودم. (خاک، یک دانه میگیرد و یک خوشه میدهد. خاک، فاضلاب را میگیرد و آب زلال میدهد، ولی بعضی انسانها جز فسادکاری نمیکنند.)
«یا لیتنی اتّخذت مع الرسول سبیلا»** فرقان، 27.*** ای کاش! راهی همراه پیامبر انتخاب کرده بودم.
«یا لیتنی لم اوت کتابیه»**حاقّه، 26.*** ای کاش نامه عملم به دستم نمیرسید!
«یا لیتنی قدّمت لحیاتی»** فجر، 25.*** ای کاش برای روز حیاتم، چیزی از پیش فرستاده بودم!
«یا لیتنا نردّ و لا نکذّب»**انعام، 27.*** ای کاش ما به دنیا بازگشته و دیگر تکذیب نمیکردیم!
پیام ها
1- به امید شفاعت و کارگشایی دیگران راه خدا را ترک نکنید که به این آرزو نخواهید رسید. «ام للانسان ما تمنّی»
2- رها کردن هدایت الهی «من ربّهم الهدی» و به سراغ آرزوهای خیالی رفتن محکوم است. «أم للانسان ما تمنّی»
3- ولایت و حاکمیّت مطلقه در آخرت و دنیا مخصوص خداست، به سراغ غیر او نرویم. «فللّه الاخرة و الاولی»
4- غیر خدا هر که و هر چه باشد، زودگذر است و ماندگار نیست. «فللّه الاخرة و الاولی»
5 - اصل، اراده حکیمانه خداوند است، خواه آرزوهای ما با آن همساز باشد یا نباشد. «أم للانسان ما تمنّی فللّه الاخرة و الاولی»
6- جلوهی مالکیّت خداوند، در قیامت بیشتر است. «الاخرة و الاولی» (نام آخرت قبل از دنیا آمده است.)
7- حتّی فرشتگان مقرّب، بدون اذن خدا قدرت شفاعت ندارند، چه رسد به بتها. «الا اسماء سمّیتوها... و کم من ملک»
8 - چون آخرت و دنیا مخصوص خداست، پس اذن و رضایت او در شفاعت ضروری است. «فللّه الاخرة و الاولی... الا ان یاذن اللّه»
9- نه هر موجودی حق شفاعت دارد، نه هر خلاف کاری شفاعت میشود. بلکه شفاعت برای کسی است که خدا بخواهد و شکی نیست که خواست خداوند نیز حکیمانه و طبق اصول و ضوابط است. «...لمن یشاء»