کمتر مسألهای همانند مسأله ربا است که به این اندازه در قرآن و سنت نسبت به پرهیز از آن سفارش شده است. نکتهاش هم این است که اگر ربا اوج بگیرد، فعالیت کم میشود. ربا از طرفی ظلم به مسلمین و از طرفی دیگر بیکاری درست میکند.(1657)
سفارش به انفاق و منع از اسراف و تبذیر، بهترین راه برای حل اختلافات طبقاتی است. هم چنان که پیدایش و گسترش ربا، زمینهساز و بوجود آورنده طبقات است. لذا در قرآن آیات لزوم اتفاق و تحریم ربا در کنار هم آمده است. (تفسیر المیزان، ج 2، ص 406.)
الربا، در لغت به معنای زیادی و افزایش است. و در شریعت اسلام به معنای زیاده گرفتن در وام یا بیع است. مورد ربا، یا پول است یا جنس، گاهی پول را قرض میدهد و بیش از آنچه داده باز پس میگیرد، که این ربای در وام است و گاهی جنسی را میدهد و مقدار بیشتری از همان جنس را تحویل میگیرد، که این نیز در مواردی ربا میشود.
رباخوار، به کسی تشبیه شده که شیطان او را خبط کرده است. خبط به معنای افتادن و برخاستن و عدم تعادل به هنگام حرکت است.
رباخوار در قیامت همچون دیوانگان محشور میشود، چرا که در دنیا روش او باعث بهم خوردن تعادل جامعه گردیده است. ثروت پرستی، چشم عقلش را کور کرده و با عمل خود چنان اختلافات طبقاتی و کینه را بر میانگیزد که فقر و کینه سبب انفجار شده و اصل مالکیت را نیز متزلزل میکند. برای این افراد، گویا ربا اصل و خرید و فروش فرع است، فلذا میگویند: بیع و معامله هم مثل رباست و تفاوتی ندارند.
انتقاد از رباخواری، رباگرفتن و ربا دادن، از ابتدای اسلام مطرح بوده است. در سوره روم که در مکه نازل شده است، میفرماید: و ما اتیتم من رباً لیربوا فی أموال الناس فلا یربوا عندالله؛ یعنی آنچه به قصد ربا میدهید تا برای شما در اموال مردم بیفزاید، بدانید که نزد خداوند افزون نمیشود. (روم، 39).
سپس در سوره آل عمران با فرمان لا تأکلوا الربوا؛ از آن نهی گردیده و بیشترین انتقاد از رباخواری در همین آیات آمده است. (آل عمران، 130). ضمناً آیه و أخذهم الربوا و قد نهوا عنه (نساء، 161)، یادآور میشود که در مذهب یهود نیز ربا حرام بوده، هم چنان که این حرمت در تورات (تورات، سفر خروج، فصل 23 جمله 25 و سفر لاویان، فصل 25.) ذکر شده است.
آیات مربوط به ربا، بدنبال آیات انفاق آمد، تا دو جهت خیر و شر را که توسط مال و ثروت پدید میآید مطرح کند. انفاق یعنی دادن بلاعوض و ربا یعنی گرفتن بلاعوض. هر آثار خوبی که انفاق دارد، مقابلش آثار سویی است که ربا در جامعه پدید میآورد. به همین جهت قرآن میفرماید: یمحق الله الربا و یربی الصدقات؛ خداوند ثروت بدست آمده از ربا را نابود، ولی صدقات را افزایش میدهد.
تهدیدهایی که در قرآن برای اخذ ربا و پذیرش حاکمیت طاغوت آمده، برای قتل، ظلم، شرب خمر، قمار و زنا نیامده است. (تفسیر المیزان).
حرمت ربا نزد تمام فرق اسلامی، قطعی و از گناهان کبیره است.
وقتی به امام صادق (علیه السلام) خبر دادند که فلانی رباخوار است، فرمود: اگر قدرت میداشتم گردنش را میزدم.
(وسائل الشیعة، ج 12، ص 429). هم چنان که حضرت علی (علیه السلام) وقتی با رباخواری مواجه شد، از او خواست توبه کند، وقتی توبه کرد او را رها نمود و به دنبال آن فرمود: رباخوار را باید از عمل خود توبه دهند، هم چنان که از شرک توبه میدهند.
از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: خبیثترین درآمدها، رباخواری است. (الکافی، ج 5، ص 147). و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودهاند: هرگاه خداوند اراده هلاک قریهای را داشته باشد، رباخواری در آن قریه ظاهر میشود. (کنز العمال، ج 4، ص 104). و خداوند، فرد رباخوار، وکیل، شاهد و کاتب ربا را لعنت نموده است. (وسائل الشیعة، ج 12، ص 430). در حدیثی دیگر میخوانیم: رباخواران، در قیامت همچون دیوانگان محشور میشوند. (تفسیر درالمنثور، ج 2، ص 102).
امام صادق (علیه السلام) علت تکرار آیات ربا را آماده سازی ثروتمندان برای کار خیر و صدقات میداند و میفرماید چون از یک سو ربا حرام است و از طرف دیگر کنز و انباشتن ثروت به صورت راکد نیز حرام است، پس چارهای برای ثروتمندان جز انفاق و یا کارهای تولید مفید باقی نمیماند. (وسائل، ج 12، ص 423). هم چنان که درباره علت تحریم ربا گفتهاند: رباخواری مانع جریان پول در مسیر تولید و کارهای عام المنفعه است و به جای تلاش و فکر و بازو، فقط از سود پول بهرهگیری میشود، لذا ربا تحریم شده است. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: لو کان الربا حلالا لترک الناس التجارات؛ اگر ربا حلال بود، مردم کسب و کار را رها میکردند. (وسائل الشیعة، ج 12، ص 424 و بحارالانوار، ج 103، ص 119). و از امام رضا (علیه السلام) نیز روایت شده است که فرمودند: اگر ربا شیوع پیدا کند راه قرض دادن بسته میشود. (الحیاة، ج 4، ص 334). ضمناً چون احتمال در دام ربا افتادن در امور اقتصادی زیاد است، در حدیث میخوانیم: من اتجر بغیر فقه فقد ارتطم فی الربا؛ هر کس بدون دانش و آگاهی از مسائل تجاری وارد تجارت شود، گرفتار ربا میشود.
آثار ربا:
گرفتن پول اضافی، بدون انجام کاری مفید و یا مشارکت در تولید، نوعی ظلم و اجحاف است که موجب پیدایش دشمنی و قساوت میشود. ربا دهنده به جهت بدهیهای تصاعدی، گاهی ورشکست و مجبور به قبول انواع ذلتها و اسارتها میشود.
ربا، تعادل جامعه را بهم زده و موجب تقسیم جامعه به دو قطب مستکبر و مستضعف میشود.
با توجه به این آثار تخریبی، نه تنها در شریعت اسلام، بلکه در تمام ادیان آسمانی ربا تحریم شده است. اما برخی به بهانههایی میخواهند ربا را توجیه کنند و به دنبال راه فرار هستند. کلاه شرعی ساختن، همانند حیله یهود برای گرفتن ماهی در روز شنبه که در آیات قبل ماجرای آن بیان شد، نوعی بازی بیش نیست و قرآن از این گونه بازیها انتقاد کرده است.
ربا، آثار تخریبی خود را دارد هر چند که جوامع انسانی آن را در سیستم اقتصادی خود نپذیرفته باشند. علت پیشرفت جوامع غربی، توجه به علم و صنعت است، نه اینکه رباخواری موجب ترقی آنها شده باشد.
ربا خواران، از تعادل روحی و روانی برخوردار نیستند و جامعه را نیز از تعادل اقتصادی خارج میسازند.
هر چند رباخوار به قصد انباشت ثروت، از دیگران ربا میگیرد، ولی خداوند برکت و آثار خوبی که باید ازدیاد مال داشته باشد از ربا میگیرد. لازم نیست خود مال ربوی از بین برود، بلکه اهدافی که از افزایش ثروت در نظر است از بین میرود. در نظام ربوی، سعادت، محبت و امنیت نیست و چه بسیار ثروتمندانی که از سرمایه خود، هیچ نوعی راحتی و آرامش و یا محبوبیتی بدست نمیآورند، ولی در نظامی که در آن انفاق، صدقه و قرض الحسنه رایج باشد، آن جامعه از برکات زیادی برخوردار است. در آن نظام، فقرا مأیوس نبوده و اغنیا در فکر تکاثر نیستند. محرومان به فکر انتقام و سرقت، و اغنیا نگران حراست و حفاظت اموال خود نمیباشند و جامه از یک تعادل نسبی همراه با الفت و رحمت و تفاهم و امنیت برخودار خواهد بود. در تفسیر کبیر فخر رازی آمده است: وقتی رباخوار، عواطف و عدالت انسانی را در خود محو کند، خود و اموالش مورد نفرین فقرا قرار میگیرد و کینه و انتقام و توطئه سرقت هر لحظه او را تهدید میکند و این نمونهای از آن نابودی است که در آیه مطرح شده است.
به رشد ظاهری ثروت خیره نشوید، نظام اقتصادی بر اساس ربا رو به نابودی است.
نابود کردن مال ربوی، از سنتهای الهی است. یمحق الله الربا فعل مضارع نشانه استمرار است.
رباخوار، از رحمت و محبت الهی محروم است.
رباخوار، بسیار ناسپاس و گنهکار است. او با گرفتن ربا خود را ضامن مردم، زندگی خود را حرام، عباداتش را باطل، و حرص و طمع قساوت را بر خود حاکم میگرداند.
نه تنها ربا نگیرید، بلکه در گرفتن رأس المال و اصل سرمایه نیز مدارا کنید.
ربا گرفتن و رسیدن به دنیا، ساده و زودگذر است، آنچه ابدی و باقی است، قیامت است.
تقوی و یاد قیامت، قویترین عامل برای دور شدن از ربا و سایر محرمات است.
حکم تحریم ربا در تورات، سفر تثنیه، فصل 23، جملات 19 و 20 آمده است.
رباخواری گرچه به ظاهر منبع درآمد و عامل کامیابی است، ولی در واقع زمینه محرومیت و عذاب است.
رشدی که از را ربا حاصل میشود، کاذب و ظاهری است، نه واقعی و نزد خداوند.