یکی دیگر از اوصاف و ارزش های مثبت در سخن گفتن، نرمی و ملایمت است، در برابر
﴿ صفحه 331﴾
تندی و خشونت که می توان گفت: این دو صفت متضاد، دو جنبه دارند:
نخست جنبه عمقی، روحی و روانی، که در کیفیت معنویِ گفتار و انتخاب جمله ها و طرز مواجه شدن با شنونده تأثیر می گذارد.
دوم جنبه شکلی و ظاهریِ گفتار که در تُن صدا و کوتاهی یا بلندیِ سخن تأثیر می گذارد.
درباره جنبه نخست باید بگوییم که انبیا حتی به هنگام روبه روشدن با دشمنان خدا و مشرکین و فراعنه هم موظف بودند که سخن به نرمی بگویند تا در دل سخت آنان نفوذ کنند. هنگامی که به حضرت موسی و برادرش هارون(علیهما السلام) خطاب شد که به سوی فرعون بشتابند و او را به پرستش خدای یگانه دعوت کنند، خداوند به آن دو حضرت توصیه کرد:
(فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ اَوْ یَخْشَی)**طه/ 44.***.
با او (فرعون) به نرمی سخن بگویید باشد که متذکر شود و خشیت پیدا کند.
صفت ملایمت و نرمی و انعطاف، همه جا مطلوب است، مگر در موارد استثنایی خداوند در ستایش پیامبر اسلام می فرماید:
(فَبِمارَحْمَة مِنَ الْلّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظَّاً غَلیظَ اْلقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ)**ال عمران/ 159.***.
به سبب رحمت خدا است که تو در برابر آنان نرمخو هستی و اگر تندخو بودی، از پیرامون تو پراکنده می شدند.
بدیهی است که این آیه صرفاً به نرمیِ کلام نظر ندارد و همه جانبه و فراگیر است؛ اما مسلماً سخن گفتن از شایع ترین، بارزترین و مهم ترین مظاهر نرمخویی یا تندخویی انسان است. پس اگر خداوند از نرمخوییِ پیامبر، به عنوان یک صفت برجسته، که باعث جذب مردم می شود، سخن می گوید، می توانیم آن را بر ملایمت در گفتار، که گسترده ترین و عمیق ترین وسیله ارتباطات انسانی است و بیش ترین روابط اجتماعی انسان را شکل می دهد، حمل کنیم.
درباره جنبه دوم ملایمت یا خشونت، که شکلی و مربوط به آهنگ سخن است، قرآن
﴿ صفحه 332﴾
توصیه می کند به مسلمانان که آهسته سخن بگویند و سرو صدا و داد و قال راه نیندازند. قرآن، در ضمن نصایح حضرت لقمان به فرزندش، حکایت می کند که به او می گفت:
(وَاْغضُضْ مِنْ صَوْتِکَ اِنَّ اَنْکَرَ الاَْصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ)**لقمان/ 19.***.
آرام و آهسته سخن بگو و صدایت را پایین بیاور که ناخوشایندترین صداها صدای الاغ است.
بلند سخن گفتن و داد و فریاد بیش از اندازه، رفتاری ناپسند است؛ زیرا سخن گفتن برای این است که شنونده بشنود، پس بلندکردن صدا بیش از این اندازه، جز زیان، اثر دیگری در برندارد و علاوه بر این که کار بیهوده ای است، آثار بدی برآن مترتب می شود، شنونده را می آزارد و خسته می کند، مزاحمت ایجاد می کند و مانع سخن گفتن دیگران می شود. خداوند در آیه اخیر، در ضمن یک تشبیه و مثال کوتاه و گویا، زشتیِ بلند سخن گفتن را برای انسان بیان کرده است.