یکی دیگر از آداب معاشرت در اسلام، جواب سلام است که می توان گفت: از یک نظر، اهمیت بیش تری نسبت به سلام کردن دارد و در قرآن کریم، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند در آیه ای می فرماید:
(وَإِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّة فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْئ حَسِیبَاً)**نساء/ 86.***.
هنگامی که به شما سلام و دعا کردند، پس بر شما است که به شکلی بهتر از آن، او را
﴿ صفحه 258﴾
سلام و دعا کنید یا (دست کم) همان سلام و دعا را به خود او برگردانید، که خداوند برای هر چیزی حساب باز می کند (و به طور کامل به حساب هر نیک و بدی می رسد).
کلمه «تحیت»، که در این آیه به کار رفته، از ماده حیات است و در حقیقت، نوعی دعا و درخواست ادامه زندگی برای مخاطب خواهد بود. گویا در اصل، رسم بر این بوده که در برخوردها و ملاقات ها، برای ادای احترام، به یکدیگر می گفتند: «حیّاک الله» و به تعبیر فارسی، «زنده باشی»؛ چنان که در شعارها هم "زنده باد" می گویند. کلمه تحیت، در حقیقت و دراصل، به معنای گفتن همین جمله «حیّاک الله» یا «زنده باد» است؛ اما بعدها، توسعه داده شده و اصطلاحاً، به هر سخنی که در برخوردها برای ادای احترام گفته می شود، بلکه به هر عملی که به منظور ادای احترام، انجام شود، کلمه تحیت اطلاق شده است.
البته در هر فرهنگ یا جامعه ای، ممکن است هنگام ملاقات، گفتن جمله خاصی یا انجام عمل خاصی، به نشانه اظهار محبت، مرسوم باشد که اصطلاحاً، واژه "تحیت" به همه آن ها اطلاق خواهد شد؛ اما تحیت در فرهنگ و آداب اسلامی، در ملاقات ها چیزی جز سلام نیست. از این رو، در آیات متعدد قرآن کریم، کلمه تحیت همراه با کلمه سلام آمده است و یا سلام، مصداق رسمی و شناخته شده اسلامیِ آن مطرح شده است. در یک آیه می خوانیم:
(وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلاَماً)**فرقان/ 75.***.
آن جا (در بهشت) با تحیت و سلام یکدیگر را ملاقات کنند.
در آیه ای دیگر آمده است:
(وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ)**یونس/ 10 و ابراهیم/ 23.***.
تحیت آنان در بهشت سلام است.
و در آیه ای دیگر:
(تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلاَمٌ)**احزاب/ 44.***.
تحیت و پذیراییِ مؤمنان، روزی که خدا را ملاقات کنند، سلام (از سوی خدا) است.
﴿ صفحه 259﴾
به هر حال، تحیتی که به عنوان شعار اسلام تعیین شده "سلام" است و گفتن آن، مستحب؛ اما جواب دادن به آن، واجب خواهد بود.
پاسخ هر تحیتی در آداب و فرهنگ اسلام باید کامل تر از آن و یا دست کم، مطابق آن باشد؛ مثلا اگر کسی بگوید: "سلام علیکم"، در پاسخ او باید گفت: "سلام علیکم و رحمة الله". و یا اگر بگوید: "سلام علیکم ورحمة الله" در پاسخ او باید گفت: "سلام علیکم و رحمة الله و برکاته".
البته هر کس با هر نوع تحیتی که با ما برخورد کند، بهتر و مطلوب تر این است که به او پاسخ داده شود؛ اما اگر کسی با جمله "سلام علیکم" به ما تحیت بگوید، پاسخ دادن به آن شرعاً واجب خواهد بود و اگر با کلام دیگری، غیر از "سلام" به ما تحیت بگوید، پاسخ دادن به آن مستحب است.
تکمیل بحث
یکی دیگر از تحیت ها و تعارف هایی که در روایات بر آن تأکید شده، جمله خاصی است که خطاب به کسی که عطسه کرده است، گفته می شود. این تحیت، در روایات و در اصطلاح متشرعان «تسمیة العاطس» نامیده شده و با عبارت "یَرْحَمُکَ اللّه" که متضمن دعا و درخواست رحمت برای کسی است که عطسه کرده است، ادا می شود و او نیز در پاسخ باید بگوید: «یَغْفِرُاللّهُ لَکَ»، که متضمن دعای عفو و بخشش برای گوینده تحیت است.
هم چنین هنگامی که کسی آب می نوشد، یا فردی عزیزی را از دست داده و یا در موارد دیگری از این قبیل، که غم یا شادی برای افراد پیش می آید معمولا تحیت ها و تعارفات و نیز پاسخ های خاصی در بین افراد متشرع رایج و معمول است. شاید بتوان به طور کلی گفت که هر کس، هرگونه محبتی را اظهار کند و هر نوع احترامی که در مورد کسی به جا می آورد، خواه به صورت دادن هدیه باشد یا گفتن تسلیت و یا تهنیت، مستحب است که پاسخ محبت و احترام او، به شکل مناسبی داده شود و از جمله مواردی که در روایات، بر آن تأکید شده، لزوم پاسخ دادن به نامه است:
«ردّ جواب الکتاب واجب کوجوب ردّ السلام»)**کافی، ج 2، ص 670، روایت 2.***.
پاسخ دادن به نامه، مانند پاسخ گفتن به سلام، لازم است.
﴿ صفحه 260﴾