گفتیم که با جامعه ای که دشمن جامعه اسلامی باشد و بخواهد مصالح مادی و معنوی یا مصالح معنویِ مسلمانان را تهدید کند، نباید روابط دوستانه داشته باشیم؛ اما اگر نسبت به مصالح معنوی ما بی طرف باشند و به خاطر منافع خودشان با مسلمانان روابط برقرار کنند، که طبعاً برای جامعه اسلامی هم منافع مادی دربر خواهد داشت و ممکن است در سایه این رابطه، در دراز مدت، زمینه ای برای تأمین مصالح معنوی هم فراهم شود. چنین جامعه ای، هرچند کافر هم باشد، مسلمانان نباید به دشمنی با آنان برخیزند. خداوند در این باره می فرماید:
(لایَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فی الدِّیْنِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دیارِکُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا اِلَیْهِمْ اِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ * اِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینِ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ اَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُم وَ ظاهَرُوا عَلی اِخْراجِکُم اَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَولَّهُمْ فَاُوْلئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ)**ممتحنه/ 8 و 9.***.
کسانی که با شما بر سر دین نجنگیده اند، شما را تار و مار نکرده و از خانه هاتان بیرون نرانده اند، خداوند شما را نهی نمی کند از این که با آنان مودت و دوستی کنید یا به عدالت با ایشان رفتار کنید؛ که عدالت پیشگان را دوست می دارد. او شما را تنها از ارتباط با کسانی منع می کند که در دین با شما جنگیدند و شما را از خانه هاتان بیرون کردند و بر خارج کردن شما اصرار و تظاهر نمودند. خداوند شما را نهی می کند که با اینان دوستی کنید، و هر کس با آنان دوستی کند، از ستمکاران خواهد بود.
آری، باید از موضع قدرت، به آنان که با شما جنگ و دشمنی نمی کنند، احسان کنید و روابطی عادلانه داشته باشید. پس ارزش منفی در جایی است که مصالح معنوی شما تهدید شود؛ یعنی دو گروه کفر و ایمان، متقابلا بر سر هدف اساسی نزاع داشته باشند و کفار سرسختانه به طرفداری از کفر، به دشمنی با جامعه اسلامی برخیزند؛ اما اگر کفار به
﴿ صفحه 117﴾
ایمان شما زیانی نمی رسانند، می توانید با آنان رابطه دوستی برقرار کنید. حتی خداوند دوست دارد که با آنان عادلانه رفتار کنید و به آن ها زور نگویید.
پس در رفتار با ایشان عدالت پیشه کنید، اگر پیمانی با شما بسته اند، تا وقتی که به پیمانشان وفا دارند، شما هم بر پیمان خود وفادار باشید و آن را محترم شمارید، نه آن که به هنگام قدرت، پیمان خود را بشکنید؛ زیرا با نقض پیمان، ارزش های اخلاقی پامال می شود و اعتماد به پیمان ها از بین می رود و این برای همه جوامع بشری خطرناک خواهد بود.
با توجه به معیارهای کلیِ مذکور، می توان ارزش های اخلاقی را در روابط اجتماعی باز شناخت تا معلوم شود در کجا باید روابط، دوستانه باشد و در کجا خصمانه، و در روابط شخصی نیز، دوستی با چه کسی روا است و با چه کسی ناروا، و در جامعه، با گروه مؤمنان و کافران، چگونه باید رفتار کرد.