دسته ای دیگر از معاملاتی که در قرآن کریم، منع شده اند، معاملات غیر عقلایی است که
﴿ صفحه 296﴾
از آن با تعبیر «اکل مال به باطل» یاد شده است. اساس مبادله بر این است که عوض و معوّض، با هم توازن داشته و از نظر ارزش، متناسب باشند. حال اگر معامله به صورتی انجام گیرد که این حکمت، در آن رعایت نشود، به هر شکلی که باشد، به صلاح جامعه نیست و باید از آن جلوگیری شود.
البته گاهی منظور از عقد، بخشش است و یا بنابر مسامحه و گذشت است، مانند صلح، که در این صورت، وضع فرق می کند؛ اما اگر منظور، مبادله واقعی و پایاپای باشد، دیگر نباید به هیچ یک از دو طرف مبادله، اجحاف شود والا باید از آن جلوگیری کرد.
یک نمونه از معاملات غیرعقلایی، که بر اساس غرض صحیح استوار نیست و منشأ فساد و نزاع و سقوط افراد می شود، قمار است که در قرآن کریم در دو مورد، از آن نهی شده است. در یک مورد می فرماید:
(یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما اِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنافِعُ لِلنّاسِ وَاِثْمُهُما اَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما)**بقره/ 219.***.
از تو درباره شراب و قمار می پرسند، بگو: در این دو، گناهی بزرگ است و نفعی برای مردم؛ ولی گناه آن دو، از نفع آن ها بسی بزرگ تر است.
در مورد دوم می فرماید:
(یا اَیُّها الَّذِینَ امَنُواْ اِنَّما الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ و الاَْنْصابُ وَالاَْزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * اِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ اَنْ یُوْقِعَ بَیْنَکُمُ العَداوَةَ وَالْبَغْضاءَ فی الْخَمرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَعَنْ الصَّلوةِ فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ)**مائده/ 90 و 91.***.
ای کسانی که ایمان دارید، محققاً شراب و قمار و... پلید و شیطانی هستند. پس، از آن ها پرهیز کنید، باشد که رستگار شوید. شیطان می خواهد از طریق شراب خوارگی و قماربازی دشمنی و کینه شما را به هم برانگیزد و از راه خدا و نماز بازتان دارد. پس آن ها را رها کنید.
این آیه به غیر عقلایی بودن و مفاسد مترتب بر شراب خواری و قماربازی اشاره می کند؛ چرا که با یک کار بیهوده و بی فایده، ممکن است در چند لحظه، شخص از اموال خود محروم شود و طرف دیگر، به اموال بادآورده دست یابد که این واقعاً نمی تواند یک
﴿ صفحه 297﴾
عمل عقلایی باشد و هیچ فایده معقولی بر آن مترتب نمی شود. از این جا است که هرگاه، شخصی که زندگیِ خود را باخته است، به یاد طرف مقابل می افتد که بدون هیچ گونه زحمت و تلاش و کوششی اموال وی را که با زحمت و رنج فراوان به کف آورده بود، تصاحب کرده است، دشمنی و کینه اش به او برانگیخته می شود و چه بسا مفاسد بزرگ تری نیز بر آن بار شود و کمر به قتل یکدیگر بیندند.