عواملی که موجب لغزش و انحراف قضاوت، در موارد خاص می شوند، عمدتاً منافع مالی هستند که یکی از دو طرف دعوا، به عنوان رشوه به او پیشنهاد می کند تا حکم خود را به ناحق، به نفع وی صادر کند. این کار، از زشت ترین و بدترین ارزش های منفی در مورد رفتار قاضی است و ما قبلاً به اجمال درباره آن سخن گفته ایم.
البته باید توجه داشت که رشوه از ارزش های منفیِ عام قضاوت است و تنها به رفتار قضات منحصر نمی شود، هر چند که در ارتباط آن با رفتار قضات، روشن تر است؛ زیرا همان طور که گرفتن رشوه زشت و حرام است، دادن آن نیز حرام و بد است. بنابراین، ارزش منفیِ رشوه، هم به رفتار قضات مربوط می شود که نباید تحت تأثیر رشوه، حکمی به ناحق صادر کنند و هم به رفتار دو طرف دعوا که نباید با دادن رشوه به قاضی، در
﴿ صفحه 401﴾
انحراف حکم قاضی از حق، تأثیر بگذارند و در خوردن اموال دیگران با وی همدست شوند. حتی می توان گفت که ارزش منفیِ رشوه، به شهادت شهود هم مربوط می شود؛ زیرا همان طور که قاضی ممکن است با گرفتن رشوه، حکم به ناحق صادر کند، شاهد نیز می تواند با گرفتن رشوه، شهادت غلط و ناحق بدهد و در انحراف حکم قاضی تأثیر بگذارد.
گاهی نیز ممکن است عامل انحراف قاضی، منافع مالی نباشد، بلکه قاضی از یکی از دو طرف دعوا می ترسد و یا از یکی از دو طرف نامبرده انتظار دارد که در مواردی، از حمایت و پشتیبانیِ او بهره مند شود و به هرحال، رضایت یک طرف، برایش مطلوب است و این سبب می شود که حکم را به نفع وی صادر کند.
گاهی هم ممکن است عواطف شخصی، مانند روابط خانوادگی و خویشاوندی، موجب شود که به نفع یک طرف، قضاوت کند و سرانجام، گاهی دیگر هم ممکن است گمان کند که یک ارزش اخلاقی، او را وامی دارد تا به نفع یک طرف و به زیان طرف دیگر حکم کند؛ مثلاً دو نفر بر سر مالی دعوا دارند که یکی از آن دو، ثروتمند و دیگری فقیر و نیازمند است و اتفاقاً قرائن و امارات و شواهد نشان می دهند که حق با شخص ثروتمند است؛ ولی قاضی برای طرفداری از محروم و مستضعف، به نفع طرف دیگر، حکم می کند.
این ها مجموع عواملی است که می توانند قاضی را در هنگام صدور حکم و قضاوت، از مسیر درست بلغزانند و منحرف سازند و در یک کلمه جامع، می توان نام پیروی از هوای نفس را بر همه آن ها اطلاق کرد؛ چون آن چه خلاف حق باشد، هوای نفس است، خواه عواطف باشد یا ترس یا مال یا عواطف خانوادگی باشد و یا عواطف اجتماعی، در این جهت که همه آن ها پیروی از هوای نفس و خلاف حقند فرقی نمی کنند. از این جا است که به ویژه، در مورد قاضی تأکید براین است که در مقام صدور حکم، باید مراقب باشد که از هواهای نفس پیروی نکند و از حق انحراف نیابد.
قاضی باید از نظر اخلاقی در بالاترین سطح تقوا و فضیلت باشد. او کسی است که می خواهد عدالت را در جامعه برقرار کند و جلوی ظلم و بیداد را بگیرد. پس خودش قبل از هر چیز و هر کس، باید عادل باشد و اگر چنین کسی، خود عامل ستم و بیداد در جامعه شد، این یک فاجعه و یک مصیبت و فتنه اجتماعیِ بزرگ خواهد بود و مصداق آن مثل معروف است که می گوید:
﴿ صفحه 402﴾
هر چه بگندد نمکش می زنند - وای به روزی که بگندد نمک -
خداوند در قرآن مجید با عنوان هوای نفس، به این عوامل انحراف اشاره کرده و غیر مستقیم، قاضیان را از پیروی از هوای نفس برحذر می دارد. آن جا که خطاب به حضرت داود می فرماید:
(یا داوُودُ اِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فی الاَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ الْنّاسِ بِالحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ اِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِمانَسُوا یَوْمَ الحِسابِ)**ص/ 26.***.
ای داود! تو را خلیفه خود در روی زمین قرار دادیم. پس میان مردم به حق حکم کن و از هوای نفس پیروی نکن که تو را از راه خدا منحرف سازد و کسانی که از راه خدا منحرف شوند، عذاب شدید در انتظارشان است که روز قیامت را فراموش کرده اند.
در این آیه، خداوند به حضرت داود خطاب می کند که تو را خلیفه خود در روی زمین قرار دادیم و سفارش می کند که مبادا از هوای نفس پیروی کند که هوای نفس، او را از راه حق باز میدارد و نمی تواند قضاوت درستی داشته باشد.
قاضی باید همواره توجه داشته باشد که کس دیگری هم از او حساب خواهد کشید. کسی که هرگز اشتباه نمی کند و ظالم را به شدت مجازات خواهد کرد و تحت تأثیر هیچ مال و رشوه و عوامل دیگری قرار نخواهد گرفت.
درباره پیروی از هوای نفس، که برای قاضی مطرح می شود، در قرآن کریم، به چند نکته اشاره شده است؛ از جمله درباره رشوه آمده است:
(وَلاتَأْکُلُوا اَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَتُدْلُوا بِها اِلَی الْحُکّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ اَمْوالِ الْنّاسِ بِالاِْثْمِ وَ اَنْتُمْ تَعْلَمُونَ)**بقره/ 188.***.
اموال یکدیگر را به ناحق مخورید و (بخشی از اموالتان را به عنوان رشوه) به جیب حاکمان سرازیر نکنید تا با گناه، اموال مردم را بخورید در صورتی که می دانید (که حق با شما نیست).
نوع دیگر از هوای نفس، که قضاوت را تحت تأثیر قرار می دهد، تمایل به حفظ روابط با کسانی است که در اجتماع موقعیتی دارند تا جایی که ممکن است این میل، قاضی را
﴿ صفحه 403﴾
وادار به حکم به ناحق کند. خداوند در این باره می فرماید:
(وَلاتَرْکَنُوا اِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ الْنّارُ وَ مالَکُم مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ اَوْلِیاءَ ثُمَّ لاتُنْصَرُونَ)**هود/ 113.***.
هرگز به کسانی که ستمکارند، گرایش پیدا نکنید که آتش شما را فرو می گیرد و جز خدا دوستی ندارید و کسی به یاریِ شما نیاید.
البته این آیه، مخصوص قاضی نیست؛ ولی اگر قاضی برای حفظ روابط با دیگران، حکم به ناحق کند، مسلّماً مشمول این آیه خواهد بود.