قرآن کریم در تعدادی از آیات به سلام کردن توصیه کرده، یا از سلام به شکلی ستایش آمیز یاد می کند. در یک آیه می فرماید:
(یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَتَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأنِسُواْ وَتُسَلِّمُواْ عَلی اَهْلِهَا ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)**نور/ 27.***.
ای کسانی که ایمان آورده اید، به هیچ خانه ای جز خانه خود وارد مشوید مگر پس از آن که قبلا انس بگیرید (تا ساکنان آن، متوجه آمدن و برخورد دوستانه شما شوند) و به اهل خانه سلام کنید که این برای شما بهتر است، باشد که متوجه (اهمیت این دستور) شوید.
در آیه دیگری می فرماید:
(فَاِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی اَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الاْیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ)**نور/ 61.***.
پس چون داخل خانه هایی شدید، به خودتان سلام کنید که این یک تحیت (و دعای زندگی) پر برکت و پاکیزه ای از سوی خدا است. خداوند این چنین آیات خود را برای شما بازگو می کند، شاید بیندیشید.
﴿ صفحه 249﴾
نکته جالبی که توجه مفسران را به خود جلب کرده این است که چرا خداوند در این آیه، به مؤمنان دستور می دهد که به هنگام ورود بر خود سلام کنند؟
آنان دو پاسخ متفاوت به این سؤال داده اند که خالی از لطف نیست و می توان هر یک از آن دو پاسخ را با قرائن و شواهدی تأیید کرد:
بعضی گفته اند: منظور اصلیِ آیه این است که به اهل خانه سلام کنید؛ ولی از آن جا که مؤمنان به منزله یکدیگر شمرده شده اند، سلام به دیگران، سلام به خویش تلقی شده است. این گونه اطلاق در قرآن، موارد مشابهی نیز دارد که خداوند «انفسکم» را به دیگرانی اطلاق کرده است که از جهت خاصی به منزله خود انسان شمرده شده اند؛ مانند:
(لاَتَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَلاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ)**بقره/ 84.***.
خون خود را نریزید و خود را از خانه هاتان بیرون مکنید.
و مانند:
(فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ اَبْنَاءَنَا وَ أَبْناءَکُمْ وَنِساءَنَا وَنِساءَکُمُ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ)**ال عمران/ 61.***.
پس بگو: بیایید ما و شما فرزندانمان و زنانمان و خودمان را دعوت کنیم.
که در دو آیه بالا منظور از «انفس» خود اشخاص مورد خطاب نیست؛ زیرا معنا ندارد که خود را بکشد یا خود را از خانه خود بیرون و در به در کند و یا خود را دعوت کند.
بعضی دیگر از مفسران، از این آیه و از جمله (فَسَلِّمُوا عَلی اَنْفُسِکُمْ) استفاده کرده اند که اگر به هنگام ورود، کسی در خانه نباشد، باز هم سلام کردن لازم است؛ ولی از آن جا که صاحب خانه یا کس دیگری در خانه نیست، شخصی که وارد می شود، باید به خودش سلام کند؛ چنان که در یکی از سلام های نماز هم به خودمان سلام می کنیم و می گوییم: «السّلام علینا و علی عباد الله الصالحین»؛ سلام بر ما و بر بندگان شایسته خدا.
قرینه ای که می تواند مؤید این دیدگاه باشد، این است که سراسر این آیه، ظهور دارد در این که انسان در خانه ای هست که صاحب خانه نیست یا وارد خانه ای می شود که صاحب خانه حضور ندارد، در چنین مواردی که صاحب خانه حضور ندارد، انسان ممکن است شک کند که صاحب خانه راضی به تناول از غذا و خوردنی ها هست یا نه.
﴿ صفحه 250﴾
آیه شریفه حکم می کند که در این صورت، تناول از غذاهای این منازل اشکالی ندارد و ظاهراً جمله های آخر آیه هم در مورد همین خانه ها است که هر چند صاحب خانه نیست، اما شما به خودتان سلام کنید.
به هر حال، سلام کردن، درود و تحیتی پر برکت و پاکیزه است از سوی خداوند. پر برکت است که آثار خوب و مفیدی در زندگیِ اجتماعیِ انسان دارد. پاکیزه است؛ زیرا با طبع انسان، سازگار است و نفوس انسانی، آن را می پسندند. مردم از سلام خوششان می آید و با آن، احساس آرامش می کنند.
غیر از آیاتی که در بالا آورده شد، آیات بسیار دیگری نیز داریم که هر یک به شکل خاصی سلام را مطرح کرده اند. و ما به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم:
دسته دیگری از آیات، درباره سلام به انبیا سخن می گویند، پیغمبر اسلام و یا دیگر پیامبران. در یکی از آیات، خداوند به پیغمبر می فرماید:
(وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءً بِجَهالَة ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِه وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)**انعام/ 54.***.
وقتی آنان که به آیات ما ایمان دارند، پیش تو آیند، بگو: سلام علیکم خداوند بر خویش رحمت را فرض داشته و هر کس که از روی جهالت کار زشتی بکند، سپس پشیمان شود، توبه کند و خود را اصلاح کند، خداوند بسیار بخشنده و مهربان است.
ممکن است این آیه ناظر به مؤمنانی باشد که از مکه مهاجرت می کردند و در مدینه نزد پیغمبر(ص) می آمدند؛ ولی چنان که می دانیم، مورد، مخصص نیست و آیه شامل دیگران هم می شود؛ اما این نکته، قابل تأمل است که در هر حال، سلام در این آیه، ظهور بیش تری در امنیت و آرامش بخشیدن دارد؛ زیرا در مورد مهاجران است که از دیار خود، یعنی شهر مکه، به دیار غربت، یعنی مدینه می رفتند و در آن جا خویشاوند و فامیلی نداشتند و طبیعی بود که احساس ناامنی کنند و نگران باشند.
و اگر درباره همه مؤمنان باشد، باز هم چون این افراد تازه ایمان آورده اند و قبلا عامل به آداب و رسوم و دستورات اسلامی نبوده اند، طبعاً نگران گذشته خویش و گناهانی که قبل از اسلام از آنان سرزده است، خواهند بود. از این رو، خداوند به وسیله پیغمبر خود
﴿ صفحه 251﴾
و با خطاب (فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ) به آن ها امنیت و آرامش می دهد تا نگران گذشته خویش نباشند. جمله های آخر آیه نیز، که از رحمت و بخشش خدا و از توبه سخن گفته اند، شاهد و مؤیدی بر این حقیقتند.
در قرآن کریم، در ضمن نقل داستان انبیا، آمده است که ملائکه به ایشان سلام گفتند؛ مثلا در داستان حضرت ابراهیم (ع) در چند آیه، این مطلب تکرار شده است که وقتی فرشتگان، برای تخریب شهر لوط آمدند، اول نزد ابراهیم رفتند و در آغاز ملاقات، به آن حضرت سلام کردند؛ مانند:
(وَلَقَد جاءَتْ رُسُلُنَا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْرَی قالُواْ سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْل حَنِیذ * فَلَمَّا رَأَی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً قالُوا لاَ تَخَفْ إِنَّا اُرْسِلْنَا إِلی قَوْمِ لُوط)**هود/ 69 و 70.***.
هنگامی که فرستادگان ما نزد ابراهیم رفتند تا او را مژده دهند، به او سلام گفتند. و ابراهیم به آنان جواب داد. و پس از درنگی برایشان گوساله بریان شده ای آورد؛ اما هنگامی که دید آنان دست به طعام نمی برند، نگران شد. آنان (که متوجه ترس و نگرانیِ ابراهیم شده بودند) به او گفتند: مترس، که ما فرستاده خدا به سوی قوم لوط هستیم.
و مانند:
(وَنَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ * اِذْ دَخَلُوا عَلَیْه فَقالُوا سَلاماً قالَ إِنَّا مِنْکُم وَجِلُونَ * قالُوا لاَ تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلاَم عَلِیم)**حجر/ 51 ـ 53.***.
آنان را از مهمانان ابراهیم خبر بده، هنگامی که بر او وارد شدند و سلام کردند.ابراهیم به آنان گفت: ما از شما بیمناکیم. گفتند: مترس، که ما تو را به آوردن پسری دانا بشارت می دهیم.
در آیه ای دیگر آمده است: «هنگامی که حضرت ابراهیم(ع) می خواست از آزر جدا شود، به او سلام کرد و گفت: به زودی از خدا برایت طلب مغفرت می کنم که او به من مهربان است.»**(قَالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبّی إِنَّهُ کَانَ بی حَفِیّاً). (مریم/ 47).*** و این از موارد سلام وداع است؛ یعنی همان طور که انسان به هنگام برخورد و در آغاز ملاقات، به مخاطب خود سلام می کند، در هنگام جدا شدن از او نیز خوب است که سلام کند. این کار، هم اکنون نیز در میان اعراب مسلمان، مرسوم است و آنان به هنگام جدا شدن، به یکدیگر سلام می کنند.
﴿ صفحه 252﴾
دسته سوم، آیاتی هستند که در آن ها خداوند به بندگانش سلام کرده است. در یک آیه، خداوند به موسی و برادرش، هارون خطاب می کند که بروید به سوی فرعون و به او بگویید: ما فرستادگان خدای توییم. بنی اسرائیل را همراه ما بفرست و آنان را شکنجه مکن و در آخر آیه، با توجه به این که معجزاتی به آنان داده بود تا نشانه رسالت و صدق گفتارشان باشند، می فرماید: پیام مرا به فرعون برسانید و به او بگویید:
(قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَة مِنْ رَبِّکَ وَالسَّلاَمُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی)**طه/ 47.***.
ما معجزات و نشانه هایی از سوی پروردگارت آوردیم و درود و سلام بر آن کس که راه هدایت را دنبال کند.
خداوند در دو آیه به طور عموم، بر همه انبیا سلام فرستاده است. در یکی می فرماید:
(وَسَلامٌ عَلی الْمُرْسَلِینَ)**صافات/ 181.***.
و در دیگری می فرماید:
(قُلْ الْحَمْدُلِلَّهِ وَسَلامٌ عَلی عِبَادِه الَّذِینَ اصْطَفَی)**نمل/ 59.***.
ستایش مخصوص خداست و سلام بر بندگان برگزیده خدا.
در آیات متعددی نیز خداوند به افراد خاصی سلام فرستاده است. در یک آیه، درباره حضرت یحیی می گوید:
(وَسَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً)**مریم/ 15.***.
سلام و درود خدا بر او (حضرت یحیی) باد، روزی که پا به جهان گشود و روزی که می میرد و روزی که دوباره زنده شود.
در آیه دیگری، از زبان حضرت عیسی درباره خودش آمده است:
(وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیّاً)**مریم/ 33.***.
رحمت و سلام خدا بر من روزی که متولد شدم و روزی که می میرم و روزی که دوباره زنده خواهم شد.
﴿ صفحه 253﴾
در چند آیه نیز خداوند پس از نقل سرگذشت برخی از انبیا بر آنان درود می فرستد:
(سَلاَمٌ عَلی نُوح فِی الْعَالَمِینَ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الُْمحْسِنِینَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ)**صافات/ 79 ـ 81.***.
(سَلاَمٌ عَلی إِبْرَاهِیمَ * کَذلِکَ نَجْزِی الُْمحْسِنِینَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ)**صافات/ 109 ـ 111.***.
(سَلاَمٌ عَلی مُوسی وهَارُونَ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الُْمحْسِنِینَ * إِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ)**صافات/ 120 ـ 122.***.
(سَلاَمٌ عَلی إِلْ یَاسِینَ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الُْمحْسِنِینَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ)**صافات/ 130 ـ 132.***.
سلام بر نوح، ابراهیم، موسی، هارون و الیاس که آنان از بندگان با ایمان و نیکوکار ما بودند و ما این گونه به نیکوکاران پاداش خواهیم داد.
و باز درباره حضرت نوح، پس از فرو نشستن طوفان می فرماید:
(قِیلَ یَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَم مِنَّا وَبَرَکَات عَلَیْکَ وَ عَلی أُمَم مِمَّنْ مَعَکَ)**هود/ 48.***.
به نوح خطاب شد که از کشتی فرود آی که سلام و برکات و رحمت ما بر تو باد و بر آن گروه هایی که پیرو تو و با تواَند.
دسته چهارم، از آیات سلام، متضمن سلام فرشتگان به انسان های مؤمن و نیکوکار است. آیاتی از قرآن کریم، حکایت از این دارند که وقتی مؤمن قبض روح و یا وارد بهشت می شود، فرشتگان به او سلام می کنند؛ مانند:
(اَلَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُوا اْلجَنَّةَ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)**نحل/ 32.***.
کسانی که فرشتگان به پاکیزگی قبض روحشان کنند و به آن ها گویند: سلام بر شما، به خاطر کارهای نیکتان داخل بهشت شوید.
(وَالْمَلاَئِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ باب * سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبی الدَّارِ)**رعد/ 23 و 24.***.
فرشتگان از هر در بر آنان وارد شوند و بگویند: سلام بر شما که صبر کردید و جایگاه خوبی در آخرت دارید.
﴿ صفحه 254﴾
(اُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلاَماً * خالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقَاماً)**فرقان/ 75 و 76.***.
به ایشان به خاطر صبرشان، قصرهای بهشتی پاداش داده شود و تحیت و سلام به ایشان گفته شود و در آن جاودان بمانند.
دسته پنجم، آیاتی هستند که می گویند: تحیت مؤمنان در بهشت، سلام است؛ مانند:
(وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ)**یونس/ 10؛ ابراهیم/ 23.***.
تحیت و تعارف مؤمنان در بهشت، سلام است.
(تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلاَمٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً)**احزاب/ 44.***.
تحیت مؤمنان، در روزی که وارد بهشت شوند، سلام است و پاداش خوبی برای شان آماده شده است.
این آیات و امثال آن ها همگی نشانه اهمیت سلام هستند و دلالت دارند بر این که سلام کردن از آداب مهم اسلامی است. این اهمیت تا جایی است که در بعضی از آیات، دین اسلام، «سلام» تلقی شده و برنامه های اسلام، "سبل السلام" نامیده شده است؛ مانند:
(قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتابٌ مُبِینٌ * یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ)**مائده/ 15 و 16.***.
محققاً از سوی خداوند، نوری و کتاب و نوشته ای روشن برای تان فرستاده شد تا خدا به وسیله آن، هر کس را که خشنودی او را دنبال کند، به راه های امنیت و سلامتی هدایت کند.
قرآن در چنین آیاتی، در واقع می خواهد اهمیت اسلام و قرآن را بیان کند و با این هدف می فرماید: خدای متعال به وسیله قرآن، راه های سلام و امنیت را به مردم نشان می دهد و یکی از مهم ترین ویژگی ها و امتیازات قرآن در این است که مردم را به سوی راه های سلام، هدایت می کند.
﴿ صفحه 255﴾