ممکن است گفته شود: اگر لزوم رعایت عدالت، یک اصل بدیهی است و همه، خود به
﴿ صفحه 131﴾
خود، به آن حکم می کنند، پس این همه تأکید که در آیات و روایات، درباره رعایت عدالت شده، برای چیست؟ مانند:
(اِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بالْعَدْلِ وَاْلاِحْسانِ)**نحل/ 90.***. خداوند به رعایت عدالت و احسان به دیگران فرمان می دهد.
(اِعْدِلُواْ هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوَی)**مائده/ 8.***. عدالت پیشه کنید که عدالت به تقوا نزدیک تر است.
ما در پاسخ به این پرسش بر دو نکته تأکید می کنیم: نخست آن که قرآن کریم، روایات شریفه و علمای اخلاق، پیوسته اصرار دارند بر این که انسان ها به حکم عقلشان تن در دهند. از این رو، بر این حکم بدیهیِ عقل پافشاری می کنند و این اصرار نیز به جا است؛ زیرا در انسان انگیزه های نیرومندی برای مخالفت با چنین احکام عقلی وجود دارد و لازم است کسانی مانند انبیای عظام، مربیان جامعه و علمای اخلاق، به او کمک کنند تا بتواند در برابر این انگیزه، از عقل پیروی کند.
بنابراین، وجود این تأکیدها در آیات، روایات و کتاب های اخلاق، برای این نیست که لزوم رعایت عدالت را به انسان بیاموزند بلکه برای آن است که او را وادار سازند که عملا به آن پای بند باشد و انگیزه های خلاف عدالت، وی را به این سو و آن سو نکشانند.
دوم آن که در واقع، این قضایای ارزشی بدیهی، نقش کبراهای بدیهیِ نظری در برهان ها را دارند؛ یعنی گاهی انسان به مطلبی توجه ندارد و هنگامی که دو گزاره دیگر بدیهی را کنار هم گذاشت، به آن مطلب که لازمه ضروریِ آن ها است توجه پیدا می کند. اصولا، فایده برهان همین است که انسان را به ارتباط این مفاهیم و نتیجه ای که از آن ها گرفته می شود، متوجه می سازد.
در قضایای ارزشی نیز توجه به قضایای بدیهی می تواند چنین نقشی داشته باشد؛ یعنی وقتی شما یک مصداق عدل را شناختید و کاری را عادلانه تشخیص دادید، با ضمیمه کردن کبرای کلیِ لزوم رعایت عدالت، متوجه می شوید که انجام آن کار واجب است.
پس در مقام نظر و استدلال، این قضایای ارزشی، نقش کبراهای بدیهی در ادراکات نظری را دارند و همان فایده ای که بر استدلال برهانی، در مسائل نظری مترتب می شود،
﴿ صفحه 132﴾
بر استدلال در مسائل ارزشی نیز مترتب می شود که عبارت است از توجه پیدا کردن به ارتباط صغری و کبری، تا نتیجه آن ها مورد توجه قرار گیرد.
بنابراین، تأکیدهای قرآن و روایات بر رعایت عدالت، دو حکمت دارد: یکی جنبه تربیتی و دیگری جنبه تعلیمی و آگاهی بخشیِ آن.