آن چه در این نوشتار مورد توجه ما است، بعد اخلاقیِ معاهدات است؛ یعنی معاهده از آن جهت که ارزش معنوی دارد و موجب کمال نفس است، در این نوشته بررسی می شود.
﴿ صفحه 181﴾
در قرآن آیات بسیاری داریم که به مسلمانان دستور می دهند که به معاهدات خویش پای بند باشند. بیش ترین تعبیری که در توصیه به پای بندیِ به عقود و معاهدات در این آیات به کار رفته، تعبیر «وفا» و رعایت است و رایج ترین تعبیری که در مورد خود آن ها به کار رفته، تعبیر «عهد» است. در آیه ای آمده است:
(والْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا)**بقره/ 177.***.
و در آیه دیگری می فرماید:
(أَلَّذِینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعُونَ)**مؤمنون/ 8.***.
کسانی که به امانت ها و عهد خود پای بند باشند.
گاهی نیز از تعبیر «عقد» استفاده شده:
(یا أَیُّهَاالَّذینَ امَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ)**مائده/ 1.***.
ای آنان که ایمان آورده اید، به عهدها و عقدها پای بند باشید.
بنابراین، تعبیر رایج در قرآن، در مورد معاهدات و قراردادها عبارت است از «عهد»؛ اما در مواردی نیز از تعابیر دیگری استفاده شده است؛ مانند تعبیر «عَقْد» که نمونه آن گذشت، یا تعبیر «عُقْدَه» در آیه
(وَلا تَعْزِمُواْ عُقْدَةَ الْنِّکاحِ حَتّی یَبْلُغَ الْکِتابُ أَجَلَهُ)**بقره/ 235.***.
قصد عقد زوجیت مکنید تا آن گاه که مدت عده آنان سرآید.
و تعابیر «اِلّ» و «ذمّة»، آن جا که می فرماید:
(کَیْفَ وَإِنْ یَظْهَرُواْ عَلَیْکُمْ لایَرْقُبُواْ فیکُمْ اِلاًّ وَ لا ذِمَّةً)**توبه / 8.***.
چگونه می توان با مشرکین عهدشکن، وفای به عهد کرد در حالی که اگر بر شما پیروز شوند، هیچ عهد و پیمانی را مراعات نکنند.
البته باید توجه داشت که واژه «اِلّ» به معنای خویشاوندی نیز آمده است؛ چنان که در آیه دیگر می فرماید:
﴿ صفحه 182﴾
(لا یَرْقُبُونَ فی مُؤْمِن إِلاًّ وَلا ذِمَّةً)**توبه/ 10.***.
(مشرکان) در مورد هیچ مؤمنی رعایت خویشی و فامیلی و عهد و پیمان نمی کنند.
در بعضی موارد در بیان «عهد» از واژه میثاق نیز استفاده شده است. کاربرد میثاق در مورد عهد، تأکیدی است بر این حقیقت که باید طرفین پای بند به عهد باشند تا بیش تر اعتماد و جلب اعتماد کنند؛ چرا که میثاق از ماده «وثوق» و به معنای اعتماد است؛ یعنی در واقع، دو طرف به گونه ای عمل می کنند که در مجموع، اعتماد و اطمینان بیش تر یکدیگر را جلب کنند، به عهدشان پای بند هستند و گاهی برای استحکام آن، همراه با عهد، قسم هم می خورند.
طبیعی است که هر یک از طرفین عهد به آن چه که خودشان معتقدند، سوگند یاد می کنند و هر کس که آن را رعایت نکند، در واقع، به مقدسات خود بی احترامی کرده است. از این جا است که گاهی در مورد عهد، تعبیر «یمین» هم به کار می رود. هم چنین گاهی در مورد عهد، از کلمه «وعده» استفاده شده است؛ مانند: (بِما اَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ)**توبه/ 77.***که بعداً خواهد آمد.