در برخی موارد نیز عهد به معنای قرارداد دوطرفه آمده است که اصطلاحاً به آن، معاهده نیز گفته می شود. عهد به این معنا گاهی بین دو فرد، دو گروه، دو جامعه، جامعه و فرد، جامعه و گروه و یا گروه و فرد برقرار می شود و گاهی نیز بین انسان و خداوند تحقق پیدا می کند.
عهدی که بین انسان با خدا است، اگر انشای آن از سوی انسان باشد، با خدا شرط می کند که اگر فلان درخواست من را برآوری، من نیز فلان کار خیر یا فلان عبادت را انجام خواهم داد؛ یعنی در واقع، مصداق نذر مشروط می شود.
عهدی که میان فرد و جامعه برقرار می شود به این صورت است که اعضای جامعه با یک فرد، به عنوان رهبر جامعه، میثاق می بندند که از او حمایت و فرمانش را اطاعت کنند. از معاهده میان فرد و جامعه، در قرآن کریم و روایات، با واژه «بیعت» یا «مبایعت» یاد شده است. در قرآن آمده است:
(إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ اِنَّما یُبایِعُونَ اللّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِمْ)**فتح/ 10.***.
محققاً کسانی که با تو بیعت می کنند، با خدا بیعت می کنند (و آن گاه که دست در دست تو می گذارند) دست خدا بالای دست آنان است.
مفسران برای جمله (یَدُاللَّهِ فَوْقَ اَیْدِیهِمْ) معانی مختلفی را ذکر کرده اند؛ از جمله آن که زمانی رسم بر این بود که به هنگام بیعت مردم با رهبرشان او دستش را دراز می کرد و مردم دستشان زیر دست او قرار می دادند. این آیه می فرماید: بیعت با پیغمبر به منزله بیعت با خدا است. شاید بهترین معنا برای جمله مذکور، این باشد که خداوند می خواهد به مردم بگوید: وقتی که با پیغمبر بیعت می کنید، دست خدا روی همه دست ها قرار دارد در واقع، با خدا بیعت می کنید؛ اما برخی از مفسران، این جمله را مستقل معنا کرده و گفته اند: منظور این است که قدرت خدا فوق قدرت های دیگر است.
عهد میان دو گروه یا دو جامعه، مانند این که جامعه اسلامی با دولت ها و ملت های دیگر معاهده و پیمان ببندد. معاهده میان دو جامعه، انواع مختلفی دارد که در فقه مطرح
﴿ صفحه 180﴾
شده است؛ مانند معاهده ترک مخاصمه (آتش بس)، معاهده صلح و ترک جنگ، معاهده همکاریِ سیاسی، نظامی، اقتصادی و غیره، که با اصلاح دید رهبر جامعه اسلامی با جوامع دیگر منعقد می شود.
عهد میان افراد و اشخاص، همان معاهدات خصوصی است که روز مره بین انسان ها برقرار می شود و حتی معاملات بسیاری که انجام می دهند، داخل در عنوان عهد است، هر چند که در مورد معاملات، غالباً تعبیر عقد به کار می رود.
عهد و عقد، در ماهیت، با هم تفاوتی ندارند و به اصطلاح می توان گفت که در کاربرد و مصداق، مورد عقد، اخص از مورد عهد است. بنابراین، آیاتی را که در زمینه عقد داریم، می توان در زمره آیات مربوط به عهد دانست؛ مانند:
(یا أَیُّها الَّذینَ امَنُواْ أَوْفُوا بِالْعُقُودِ)**مائده/ 1.***.
ای کسانی که ایمان آورده اید! به عقدها پای بند باشید.