در بسیاری از گفتار و نوشتار علمای اخلاق و بزرگان اسلام، صبر به سه شاخه تقسیم شده است:
1- صبر بر اطاعت.
2- صبر بر معصیت.
3- صبر بر مصیبت.
منظور از صبر بر اطاعت؛ ایستادگی در برابر مشکلات اطاعت فرمان خداست. اطاعت فرمان الهی در نماز و روزه و حج و جهاد و ادای واجبات مالی، همانند خمس و زکات و همچنین صبر و شکیبایی در برابر مشکلات اطاعت اوامر استجابی که دامنه گستردهای دارد.
منظور از صبر بر معصیت؛ ایستادگی در برابر شعلههای سرکش شهوات و هیجانهای برخاسته از هوا و هوس است که اگر چنین نباشد، طوفان شهوات و هوسها تمام ایمان و تقوا و پاکی و صدق و صفا و... را از بین میبرد.
و منظور از صبر بر مصیبت؛ آن است که انسان در طول زندگی، در برابر حوادث دردناکی؛ مانند از دست دادن عزیزان، خسارتهای عظیم مالی، به خطرافتادن آبرو و حیثیت اجتماعی، گرفتاری در چنگال بیماریهای صعبالعلاج و افتادن در دام دوستان ناباب و شُرکای خائن و حکومت ظالم و گاه همسران فاسد و... صبر و شکیبایی را از دست ندهد.
بزرگان اخلاق، این تقسیم سهگانه را از روایات اسلامی گرفتهاند؛ همانند روایتی که از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است: ألصّبر ثلاثة، صبر علی المصیبة و صبر علی الطّاعة و صبر علی المعصیة، فمن صبر علی المصیبة حتّی یردّها بحسن عزائها، کتب اللّه له ثلاث مأة درجة ما بین الدّرجة الی الدّرجة کما بین السّماء الی الأرض، و من صبر علی الطّاعة کتب اللّه له ستّ مأة درجة، ما بین الدّرجة الی الدّرجة کما بین تخوم الأرض الی العرش و من صبر علی المعصیة کتب اللّه له تسع مأة درجة ما بین الدّرجة الی الدّرجة کما بین تخوم الأرض الی منتهی العرش؛ صبر بر سهگونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصیت کسی که صبر بر مصیبت کند و آن را با شکیبایی و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش مینویسد که فاصله میان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمین است و هر کس صبر بر اطاعت کند، خداوند ششصد درجه برایش مینویسد که فاصله هر یک با دیگری همانند فاصله انتهای زمین تا عرش خداست. و هر کس صبر بر معصیت کند، خداوند نهصد درجه برایش مینویسد که فاصله هر یک با دیگری، همانند فاصله منتهای زمین تا منتهای عرش خداست.(784)
از تعبیرات این حدیث، استفاده میشود که صبر بر معصیت مهمتر از همه است و صبر بر اطاعت در مرحله دوّم و صبر بر مصیبت در مرحله سوّم قرار دارد.
امیرمؤمنان علی علیه السّلام در حدیثی دیگر، بعد از آن که ایمان را بر چهار ستون قرار داده که رکن اوّل آن صبر، رکن دوّم آن یقین و رکن سوّم آن، عقل و رکن چهارم آن جهاد است، میفرماید: و الصّبر منها علی أربع شعب، علی الشّوق و الشّفق و الزّهد و التّرقّب؛ صبر چهار شعبه دارد، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار. و سپس در شرح آن میفرمایند: کسی که اشتیاق بهشت داشته باشد، از شهوات و هوسهای سرکش به کنار میرود، و آن کسی که از آتش دوزخ بترسد، از محرّمات دوری میگزیند و کسی که زهد بر دنیا داشته باشد، مصیبتها را ناچیز میشمرد، و کسی که در انتظار سرانجام نیک باشد، برای انجام نیک سرعت میگیرد.(785)
با اندکی دقت روشن میشود که هدف امام علیه السّلام، در این بیان، شرح انگیزههای صبر و استقامت است، نه شاخههای آن. نظیر حدیث فوق که از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز نقل شده است.