نقطه مقابل تعصّب و لجاج و تقلید کورکورانه تسلیم در برابر حق است که از فضایل مهمّ اخلاقی محسوب میشود، یعنی انسان حق را نزد هر کس، حتّی دورترین و کوچکترین افراد ببیند، در برابر آن تسلیم شود و آن را با آغوش باز پذیرا گردد.
این فضیلت اخلاقی سبب پیشرفت علم و دانش انسان و پرهیز از گمراهیها و گام نهادن در صراط مستقیم است.
این فضیلت اخلاقی جز برای مؤمنان و صالحان و کسانی که از حبّ ذات افراطی دورند و از وابستگیهای تعصّبآلود قومی و گرایشهای گروهی برکنارند حاصل نمیشود.
تسلیم در برابر حق نشانه ایمان، سلامت فکر و روح، و بالا بودن سطح فرهنگ و تهذیب نفس است. قرآن مجید خطاب به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چنین میفرماید:
فلا و ربّک لایؤمنون حتّی یحکّموک فیما شجر بینهم ثمّ لایجدوا فی أنفسهم حرجاً ممّا قضیت و یسلّموا تسلیماً؛ به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود مگر اینکه در اختلافاتشان، تو را به داوری طلبند و سپس از داوری تو در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملاً تسلیم باشند!(335)
و در جای دیگر میفرماید: و ما کان لمؤمن و لامؤمنة اذا قضی اللّه و رسوله أمراً أن یکون لهم الخیرة من أمرهم...؛ هیچ مرد و زن باایمانی حق ندارند هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بداند اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشند....(336)
البتّه تسلیم - به عنوان یک فضیلت اخلاقی - به دو معنی استعمال میشود، یکی تسلیم در برابر حق که نقطه مقابل تعصّب و لجاجت و تقلید کورکورانه است و دیگر تسلیم در برابر قضا و قدر الهی و خواستههای او، در برابر اعتراض و ناراضی و ناشُکری.
موضوع بحث ما در اینجا معنی اوّل است و معنی دوّم به خواست خدا در بحث رضا و تسلیم خواهد آمد.