همانگونه که در مباحث گذشته اشاره شد، طبیعت زندگی دنیا این است که با موانع و مشکلات و آفات همراه میباشد. در مسیر انجام بایدها و نبایدها اغلب مشکلاتی است که اگر انسان از آن نگذرد، به مقصد نمیرسد. در ضمن، همیشه آفات و مصائبی در کمین نعمتهاست که باعث از دست دادن آنها میشود، مصایبی در اموال و انفس و عزیزان و دوستان و مواهب دیگر.
انسان بدون صبر و استقامت، هم در جهات مثبت به جایی نمیرسد و هم در برابر عوامل منفی و قادر به ایستادگی نیست. به همین دلیل، کلید اصلی پیروزیها، صبر و شکیبایی است و از آنجا که دین مجموعهای از بایدها و نبایدهاست، اطاعات و ترک معاصی، بدون صبر و استقامت، بقا و دوامی ندارد؛ زیرا طبق بیان گذشته، صبر در برابر ایمان، همانند سر نسبت به بدن است.
از این رو، در بعضی از احادیث اسلامی (از جمله حدیثی از امیرمؤمنان علیه السّلام) نقل شده: صبر و ظفر، قرین هم شمرده شدهاند که به واسطه صبر، ظفر میآید؛ ألصّبر الظّفر؛ صبر مساوی با پیروزی است!.(778)
در آیات قرآن نیز شرط مهم پیروزی مجاهدان راه خدا را صبر و شکیبایی شمرده است: ...ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مأة یغلبوا ألفاً من الّذین کفروا؛ هرگاه بیست نفر صبور و بااستقامت از شما باشد، بر دویست نفر غلبه میکنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کافران پیروز میگردند.(779)
چه نیرویی که یک نفر را توانایی مقابله با ده نفر و صد نفر را توانایی مقابله با یک هزار نفر را میدهد. این نیرو همان صبر و استقامت است که در آیه به آن تصریح شده است.
افراد سُست اراده و کمحوصله و کماستقامت، بسیار زود از میدان حوادث میگریزند، یا در برابر حجم مشکلات زانو میزنند. نه دنیا را بدون صبر و استقامت به انسان میدهند و نه آخرت را؛ به همین دلیل، اقوام و ملتهایی در جهان پیشرفت دارند که استقامت بیشتری داشته باشند.
در حالات علمای بزرگ - اعم از شخصیتهای والای مذهبی که دَرهای علوم را گشودند یا دانشمندان علوم دیگر که به اختراعات و اکتشافات بزرگی نایل شدند - چیزی که بیش از هر چیز دیگر میدرخشد، صبر و استقامت آنها است. گاهی یک دانشمند، برای کشف یک قانون علمی، ناچار است چند سال در اِنزوا در کتابخانه یا آزمایشگاه خود بماند تا موفّق به کشف آن شود.
حدیثی از علی علیه السّلام نقل شده است: من رکب مراکب الصّبر اهتدی الی میدان النّصر؛ کسی که بر مرکب صبر و شکیبایی سوار شود، به میدان پیروزی پای مینهد.(780)
باز از همان امام بزرگوار آمده است که مفتاح الظّفر لزوم الصّبر؛ کلید پیروزی، داشتن صبر و شکیبایی است.(781)
از سوی دیگر، افراد کمصبر و استقامت، بسیار زود آلوده انواع گناه میشوند، زیرا گناهان، جاذبههای نیرومندی برای نفس سرکش انسانی دارد و اگر مقاومت شدیدی در انسان نباشد، ایستادگی در برابر آن جاذبهها ممکن نیست.
در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: کم من صبر ساعة قد أورثت فرحاً طویلاً و کم من لذّة ساعة قد أورثت حزناً طویلاً؛ بسیار اتفاق افتاده که یک ساعت صبر و شکیبایی، سبب شادی طولانی شده است، و چه بسیار لذّت کوتاهی در یک ساعت، غم و اندوه طولانی به بار آورده است.(782)
ممکن است در طول زندگی، انسان گرفتار خسارتها و زیانهای مادی، اجتماعی و یا معنوی شود؛ مثلاً در مورد مرگ نزدیکان باید گفت: چنان نیست که دوستان و خویشاوندان همه با هم متولد شوند و همه با هم بمیرند، بعضی زودتر و بعضی دیرتر، چشم از جهان میپوشند، آنها که زودتر میروند، بازماندگان را به داغ و فراق خود مبتلا میسازند. اگر انسان، صبور نباشد، به زودی سلامتش را از دست میدهد، از همه چیز زندگی مأیوس گشته و دست او از کار میماند.
آری! این صبر است که با وجود تمام این حوادث ناگوار، به روح و قلب انسان توانایی ادامه حیات را میدهد.
در روایات سابق، بیان داشتیم که امام صادق علیه السّلام ثواب شکیبایی شیعیان در برابر مصیبتها و گرفتاریها را برابر با پاداش هزار شهید دانستند که این امر نشانگر همین معنی است.
خلاصه این که: درباره اهمّیّت صبر و نقش آن در پیشبرد دین و دنیا، هر چه بیان شود کم است. به همین دلیل، تعبیرات بسیار بالایی را که در روایات اسلامی درباره پاداش صابران آمده است، نباید مبالغه پنداشت و در یک بیان کلی میتوان به این روایت از امام باقر علیه السّلام تمسک بجوییم: انّه من صبر نال بصبره درجة الصّائم القائم، و درجة الشّهید الّذی ضرب بسیفه قدّام محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ هر کس صبر و شکیبایی کند، به خاطر آن به مقام روزهداران شب زندهدار میرسد و درجه شهیدی را که در پیشاپیش پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم با شمشیر به دفاع پرداخته و شربت شهادت نوشیده است، را به دست میآورد.(783)
به گفته شاعر:
کلید صبر کسی را که باشد اندر دست - هر آینه در گنج مراد بگشاید
به شام تیره مِحنَت، بساز و صبر نما - که عاقبت، سَحر از پرده، روی بنماید