بُخل مانند تمام صفات رذیله، دارای درجاتی است. بعضی از مراحل آن به قدری ضعیف است که ممکن است از دید بسیاری از افراد، مخفی بماند و بعضی از مراحل آن به قدری آشکار است که هر کس، حتی کودکان نیز آن را درک میکنند.
بعضی نسبت به اموال خود بخیلند؛ یعنی حاضر نیستند کمترین بهرهای به دیگران برسانند.بعضی از آنها هم فراتر رفته، نسبت به اموال مردم بخیلند؛ یعنی اگر ببینند کسی به دیگری احساس قابل ملاحظهای میکند، ناراحت میشوند. بعضی از آن نیز فراتر رفته، هرگاه ببینند افراد اموالشان را برای خودشان به طور گسترده مصرف میکنند، ناراحت میشوند و این بدترین و عجیبترین نوع بُخل است.
از سوی دیگر، بعضی در امور مادّی بخیلند و بعضی در امور معنوی؛ مانند کسی که نسبت به علم و دانش دیگران بُخل میورزد. بعضی در موضوعات مهم بخیلند؛ مانند بخشیدن اموال زیاد، در حالی که بعضی در کوچکترین مسائل بُخل میورزند؛ مانند سلام کردن! بعضی در انجام انفاقهای مستحب بُخل نشان میدهند؛ در حالی که بعضی در واجبات، مانند ادای خمس و زکات بُخل میورزند.
گروهی بُخل خود را بدون پوشش و توجیه نشان میدهند؛ در حالی که گروه دیگر، پوششهای ظاهری برای آن درست میکنند؛ مانند جلوگیری از اسراف، تأمین مخارج فرزندان، دوری از ریا و تظاهر و شک و تردید در استحقاق مستحقّین و مانند اینها.
بنابراین بُخل شاخههای متعدد و اشکال گوناگون دارد که مؤمنان متقی باید مراقب همه آنها باشند و با آن در تمام اشکالش مبارزه کنند تا به حریم قرب پروردگار راه یابند.
در روایات اسلامی اشارههای لطیفی به اشکال و شاخههای بُخل شده است از جمله:
1- امام امیرمؤمنان علی علیه السّلام میفرمایند: البُخل باخراج ما افترضه اللّه سبحانه من الأموال أقبح البخل؛ بخل در مورد پرداختن آنچه را که خدا بر انسان از اموال واجب کرده است، زشتترین نوع آن است.(650)
2- در حدیث دیگری نقل شده است: (روزی) حضرت علی علیه السّلام مقدار قابل ملاحظهای خرما برای کسی فرستاد. یکی از حاضران عرض کرد: به خداوند سوگند! آن شخص چیزی از شما مطالبه نکرده و کافی بود که یک پنجم آن را برایش ارسال میکردید. امام علیه السّلام فرمودند: خداوند افرادی مانند تو را در میان مؤمنان زیاد نکند! من بخشش میکنم، تو بُخل میورزی.(651)
3- در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است: انّ أبخل النّاس من بخل بالسّلام؛ بخیلترین مردم کسی است که حتّی در سلام کردن بُخل میورزد!.(652)
4- حدیث دیگری از همان حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است: البخیل حقّاً من ذکرت عنده فلم یصلّ علیّ؛ بخیلترین اشخاص کسی است که نزد او اسم من برده شود و او صلوات نفرستد.(653)
5- از برخی روایات استفاده میشود که بعضی از مراحل بُخل را تحت عنوان لئیم بودن، ذکر کردهاند که درجه شدید بُخل است. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم میفرمایند: الرّجال أربعة سخی و کریم و بخیل و لئیم، فالسّخی الذّی یأکل و یعطی و الکریم الّذی لایأکل و یعطی و البخیل الّذی یأکل و لایعطی. اللّئیم الّذی لایأکل و لایعطی؛ افراد چهار دسته هستند: بعضی سخی هستند و بعضی کریم و بعضی بخیل و بعضی لئیم؛ سخی کسی است که از اموالش هم خود استفاده میکند و هم به دیگران میبخشد و کریم کسی است که خودش نمیخورد و به دیگران میبخشد و بخیل کسی است که (فقط) خودش مصرف میکند و به دیگران نمیبخشد و لئیم کسی است که نه خودش میخورد و نه به دیگران میبخشد.(654)