گرچه معنی و مفهوم حرص اجمالاً بر همه روشن است، ولی توجّه به مفهوم دقیق آن نکتههای تازهای را به ما میآموزد.
راغب در مفردات حرص را به معنی شدّت تمایل به چیزی میداند و میگوید: این واژه در اصل به معنی فشردن لباس به هنگام شستشو به وسیله کوبیدن چوب مخصوصی بر آن است!
امیرمؤمنان علی علیه السّلام تعبیر بسیار جالبی در تعریف حرص دارد، هنگامی که از حضرتش پرسیدند: حرص چیست؟ فرمود: هو طلب القلیل باضاعة الکثیر!؛ حرص آن است که انسان چیز کمی را جستجو کند در برابر چیز بسیاری را که از دست میدهد!(100)
علمای اخلاق، حرص را از رذایل اخلاقی و متعلّق به قوّه شهویّه میدانند و در تعریف آن چنین میگویند: حرص صفتی است نفسانی که انسان را به اندوختن بیش از احتیاج خود وا میدارد و از شعب حبّ دنیا و از صفات مهلکه و از اخلاق گمراهکننده است، حرص به بیابانی میماند که کرانههای آن ناپیداست و همچون سرزمین وحشتناک بیانتهاست که هر قدر حریص در آن پیش میرود به آخر آن نمیرسد.
حریص به کسی میماند که مبتلا به بیماری استسقاء شده است هر چه آب میآشامد تشنگی او فرو نمینشیند.
حریص هیچ دلیل منطقی را نمیپذیرد، مثلاً اگر به او گفته شود که هشتاد سال عمر کردهای و چیزی از عمر تو باقی نمانده، این همه تلاش و وَلَع برای جمعآوری مال به خاطر چیست؟! در عین اینکه پاسخی برای این سؤال ندارد باز هم دست از کار خود نمیکشد، بلکه به عکس، گاهی انسان با افزایش سن و سال و نزدیک شدن به آخر خط، حریصتر میشود، چنانکه در حدیث معروفی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است: یشیب بن آدم و یشبّ فیه خصلتان: الحرص و طول الأمل!؛ انسان پیر میشود امّا دو صفت در او جوان میگردد: حرص و آرزوهای طولانی!(101)