اشاره :
زندگی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات عجیبی است که اگر در مقابل آن بایستد و شکیبایی و مقاومت به خرج دهد، به یقین پیروز خواهد شد و اگر ناشکیبایی کند و در برابر حوادث زانو زند، هیچگاه به مقصد نخواهد رسید.
منظور از صبر استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن جزع، بیتابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است.
علاوه بر زندگی مادّی، در زندگی معنوی نیز این مسئله وجود دارد. اگر انسان در برابر نفس سرکش و هوا و هوسها و زرق و برق دنیا و جاذبههای گناه ایستادگی نکند و در طریق معرفة اللّه و اطاعت فرمان او با مشکلات نجنگد، هرگز به جایی نمیرسد.
از این رو، علمای علم اخلاق، صبر را به سه دسته تقسیم میکنند:
1- صبر بر اطاعت؛ یعنی شکیبایی در برابر مشکلاتی که در راه اطاعت وجود دارد.
2- صبر بر معصیت؛ یعنی ایستادگی در برابر انگیزههای نیرومند و محرک گناه.
3- صبر بر مصیبت؛ یعنی پایداری در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی و ترک جزع و فزع.
صبر از مهمترین ارکان ایمان است، امیرمؤمنان علی علیه السّلام موقعیّت صبر را در برابر ایمان، همانند موقعیّت سَر نسبت به بدن میدانند در قرآن مجید نیز کمتر موضوعی را مانند صبر مورد تأکید قرار داده است. در حدود هفتاد آیه، از صبر سخن به میان آمده که بیش از ده مورد آن به شخص پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اختصاص دارد.
قرآن برای صابران، اجر فراوانی قائل شده؛ انّما یوفّی الصّابرون أجرهم بغیر حساب(739) و کلید ورود به بهشت، را صبر و استقامت شمرده شده است، آنجا که میگوید: فرشتگان بر دَر بهشت به استقبال میآیند و به آنها میگویند: سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدّار؛ سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکو است سرانجام آن سرای جاویدان.(740)
در حدیث معروف نبوی که در بحثهای آینده به آن اشاره خواهد شد؛ صبر نیمی از ایمان شمرده شده است.
با این اشاره به سراغ آیات قرآن میرویم و تعبیرها و تأکیدهای قرآن را در مسئله صبر، مورد توجّه قرار میدهیم.