در نخستین آیه مورد بحث سخن از گروهی از مؤمنان به میان آمده که مشمول فضل و عنایات الهی هستند هم خدا را دوست میدارند و هم محبوب پروردگارند.
یکی از اوصاف بارز آنها این است که در برابر مؤمنان متواضعند: (أذلّة علی المؤمنین) و در برابر کافران نیرومند و قوی هستند (أعزّة علی الکافرین).
أذلّة جمع ذلول و ذلیل از مادّه ذُلّ (بر وزن حُرّ) در اصل به معنی نرمی و ملایمت و تسلیم است در حالی که أعزّة جمع عزیز از مادّه عزة به معنی شدّت است، حیوانات رام را ذلول میگویند چون ملایم و تسلیمند و تذلیل در آیه ذلّلت قطوفها تذلیلاً اشاره به سهولت چیدن میوههای بهشتی است.
گاه ذلّت در مواردی به کار میرود که معنی منفی دارد و آن در جایی است که از سوی غیر به انسان تحمیل میشود وگرنه در مادّه این لغت مفهوم منفی ذاتاً وجود ندارد (دقّت کنید).
به هر حال آیه فوق دلیل روشنی بر اهمّیّت تواضع و عظمت مقام متواضعین است، تواضعی که از درون جان انسان برخیزد و برای احترام به مؤمنی از مؤمنان و بندهای از بندگان خدا باشد.
در دوّمین آیه باز اشاره به اوصاف برجسته و فضائل اخلاقی گروهی از بندگان خاصّ خداست که در طیّ آیات سوره فرقان از آیه 63 تا آیه 74 دوازده فضیلت بزرگ برای آنها ذکر شده است و جالب اینکه نخستین آنها همان صفت تواضع است، این نشان میدهد همانگونه که تکبّر خطرناکترین رذائل است، تواضع مهمترین یا از مهمترین فضائل میباشد، میفرماید:
بندگان خاص خداوند رحمان کسانی هستند که با آرامش و بیتکبّر بر زمین راه میروند (و عباد الرّحمن الّذین یمشون علی الأرض هوناً).
هون مصدر است و به معنی نرمی و آرامش و تواضع است و استعمال مصدر در معنی اسم فاعل در اینجا به خاطر تأکید است، یعنی آنها چنان آرام و متواضعند که گویی عین تواضع شدهاند و به همین دلیل در ادامه آیه میفرماید: و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام میگویند (و با بیاعتنایی و بزرگواری میگذرند).
و در آیه بعد از آن سخن از تواضع آنها در برابر ذات پاک خداست میفرماید: و الّذین یبیتون لربّهم سجّداً و قیاماً؛ آنها کسانی هستند که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام میکنند (و به بندگی و عبادت میپردازند).
راغب در کتاب مفردات میگوید: هون دو معنی دارد یکی از آنها خضوع و نرمشی است که از درون جان انسان بجوشد که این شایسته ستایش است (سپس به آیه مورد بحث اشاره میکند) و در حدیث نبوی آمده است المؤمن هیّن لیّن.(66) دوم خضوع و تذلّلی است که از سوی دیگری بر انسان تحمیل شود و او را خوار کند.
ناگفته پیداست که منظور از الّذین یمشون علی الأرض هوناً این نیست که فقط راه رفتن آنها متواضعانه است، بلکه منظور نفی هرگونه کبر و خودخواهی است که در تمام اعمال انسان و حتّی در کیفیّت راه رفتن که سادهترین کار است آشکار میشود، زیرا ملکات اخلاقی همیشه خود را در لا به لای گفتار و حرکات انسان نشان میدهند تا آنجا که در بسیاری از مواقع از چگونگی راه رفتن انسان میتوان به بسیاری از صفات اخلاقی او راه برد.
آری عباد الرّحمن (بندگان خاص خدا) نخستین نشانشان همان تواضع است، تواضعی که در تمام ذرّات وجودشان نفوذ کرده و حتّی در راه رفتن آنها آشکار است و اگر میبینیم خداوند در آیه 37 سوره اسراء به پیامبرش دستور میدهد و لاتمش فی الأرض مرحاً؛ روی زمین با تکبّر راه مرو منظور فقط راه رفتن نیست بلکه هدف، تواضع در همه کار است که نشانه بندگی و عبودیّت خداست.
در سوّمین آیه روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کرده، میفرماید: بال و پَر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی میکنند پایین بیاور و (تواضع و محبّت کن)؛ و أخفض جناحک لمن أتّبعک من المؤمنین
خفض بر وزن خشم در اصل به معنی پایین آوردن است و جناح به معنی بال میباشد. بنابراین و اخفض جناح کنایه از تواضع آمیخته با محبّت است، همانگونه که پرندگان هرگاه میخواهند به جوجههای خود اظهار محبّت کنند بال و پَر خود میگسترانند و آنها را زیر بال و پَر میگیرند تا هم در برابر حوادث احتمالی مصون بمانند و هم از تشتّت و پراکندگی حفظ شوند، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز مأمور بود بدینگونه مؤمنان را زیر بال و پَر خود بگیرد!
این تعبیر بسیار ظریف و پُرمعنی نکات مختلفی را در عبادت کوتاهی جمع کرده است.
جایی که پیامبر مأمور به تواضع آمیخته با محبّت در برابر مؤمنان باشد تکلیف افراد امّت روشن است چرا که پیغمبر سرمشق و الگو و اسوه برای همه امّت است.
شبیه همین تعبیر در آیه 88 سوره حجر نیز آمده است آنجا که میفرماید: و اخفض جناحک للمؤمنین که باز مخاطب در آن شخص پیامبر است که مأمور میشود برای مؤمنان خفض جناح و تواضع آمیخته با محبّت داشته باشد.
شبیه این تعبیر با اندک تفاوتی در مورد فرزندان در مقابل پدران و مادران در سوره اسراء آمده، آنجا که میفرماید: و أخفض لهما جناح الذّلّ من الرّحمة؛ بالهای خود را در برابر آن دو (پدر و مادر) از محبّت و لطف فرود آر (و تواضعی آمیخته با احترام و محبّت در برابر آنان داشته باش).
از مجموع آنچه در آیات فوق آمده به خوبی استفاده میشود که قرآن مجید نه تنها تکبّر و استکبار را مورد مذمّت قرار داده، بلکه نقطه مقابل آن یعنی تواضع و فروتنی را با تعبیرات گوناگون مورد تمجید قرار داده است.