در منابع شیعه و اهل سنّت احادیث فراوانی در مورد تواضع به چشم میخورد که بعضی درباره اهمّیّت تواضع است و بعضی درباره علامت و آثار متواضعان و یا ثمره تواضع و حد و آداب آن میباشد.
در اهمّیّت تواضع تعبیرات بسیار جالبی در روایات آمده:
1- در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم میخوانیم: روزی فرمود: ما لی لا أری علیکم حلاوة العبادة؟! قالوا و ما حلاوة العبادة؟ قال التّواضع!؛ چه میشود که شیرینی عبادت را در شما نمیبینیم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است!(67)
ناگفته پیداست حقیقت عبادت نهایت خضوع در برابر پروردگار است. کسی که شیرینی خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خَلق خدا نیز متواضع است.
2- در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السّلام آمده است: علیک بالتّواضع فأنّه من أعظم العبادة؛ بر تو باد تواضع که از برتری عبادات است.(68)
3- از امام حسن عسکری علیه السّلام نقل شده است که فرمود: التّواضع نعمة لا یحسد علیها؛ تواضع نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمیشود.(69)
معمولاً هر نعمتی نصیب انسان میشود مزاحمتهای حسودان افزوده میگردد و گاه این حسادت چنان فضای زندگی را تنگ میکند که زندگی بر صاحب نعمت مشکل میشود، ولی تواضع از این قاعده کلّی مستثنی است، نعمتی است که حسادات حسودان را برنمیانگیزد.
این بحث دامنهدار را با حدیث دیگری از نبیّ اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پایان میدهیم:
4- یباهی اللّه تعالی الملائکة بخمسة: بالمجاهدین، والفقراء، و الّذین یتواضعون للّه تعالی، والغنیّ الّذی یعطی الفقراء و لایمنّ علیهم، و رجل یبکی فی الخلوة من خشیة اللّه عزّوجلّ؛ خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات میکند: مجاهدان (راه خدا)، فقرا (و نیازمندانی که دین خود را به دنیا نمیفروشند) و آنها که به خاطر خدا تواضع میکنند و ثروتمندان که بیمنّت به مستمندان کمک مینمایند و کسی که در خلوت از خوف خدا گریه میکند!.(70)
درباره ثمرات و آثار مثبت تواضع نیز روایات فراوانی از معصومین به ما رسیده است که چند حدیث پر معنی را در ذیل میآوریم:
در حدیثی از امام امیرالمؤمنین میخوانیم: ثمرة التّواضع المحبّة و ثمرة الکبر المسبّة!؛ میوه درخت تواضع محبّت است و میوه (شوم) تکبّر دُشنام و ناسزاگویی مردم است!(71)
در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: بخفض الجناح تنتظم الامور!؛ با تواضع و محبّت کارها نظم و سامان مییابد!.(72)
روشن است که نظم جامعه جز در سایه همکاری و همدلی حاصل نمیشود و همکاری و همدلی مردم در صورتی ممکن است که شخص مدیر نخواهد خود را بر آنها تحمیل کند و یا فخرفروشی کند و خود را برتر از دیگران قلمداد نماید، همیشه مدیرانی موفّق هستند که در عین قاطعیّت متواضع و پر محبّت باشند.
در حدیث دیگری از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم میخوانیم: التّواضع لایزید العبد الّا رفعة فتواضعوا یرفعکم اللّه!؛ تواضع جز بزرگی بر انسان نمیافزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد!.(73)
گاه چنین تصوّر میشود که تواضع انسان را کوچک میکند در حالی که این یک برداشت سطحی و نادرست است، همواره میبینیم افراد متواضع در جامعه مورد احترام و دارای عظمت و شخصیّت هستند و تواضع بر منزلت آنها میافزاید.
از احادیث اسلامی استفاده میشود که تواضع شرط قبولی عبادات و طاعات است، از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: التّواضع أصل کلّ خیر نفیس و مرتبة رفیعة... و من تواضع للّه شرّفه اللّه علی کثیر من عباده... و لیس للّه عزّوجلّ عبادة یقبلها و یرضیها الّا و بابها التّواضع، و لایعرف ما فی معنی حقیقة التّواضع الّا المقرّبون المستقلّین بوحدانیّته، قال اللّه عزّوجلّ و عباد الرّحمن الّذین یمشون علی الأرض هوناً و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً...؛ تواضع ریشه هر کار نیک و باارزش است و مقام والایی است... و هر کس برای خدا تواضع کند خداوند او را بر بسیاری از بندگانش شرافت میبخشد... و هیچ عبادتی برای خدا مورد رضا و قبول نخواهد بود مگر اینکه باب آن تواضع است و حقیقت تواضع را جز مقرّبانی که مستقل در وحدانیّت خداوندند درک نمیکنند، خداوند عزّوجلّ میفرماید: بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که در زمین با تواضع راه میروند و هنگامی که جاهلان آنها را (با سخنان نامناسب) خطاب کنند، به آنها سلام میگویند (و با بیاعتنایی میگذرند).(74)
این سخن را با حدیثی که از حضرت مسیح علیه السّلام نقل شده است پایان میدهیم. فرمود: بالتّواضع تعمر الحکمة لابالتّکبّر، کذلک فی السّهل ینبت الزّرع لا فی الجبل!؛ به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد میشود نه با تکبّر، همانگونه که زراعت در زمین نرم و هموار میروید نه بر روی کوه!.(75)
کوتاه سخن اینکه: تواضع هم در زندگی علمی و فرهنگی انسان اثر میگذارد (چرا که افراد متکبّر به خاطر تکبّرشان از رسیدن به حق محجوبند) و هم در زندگی اجتماعی (چرا که افراد متواضع از محبوبیّت فوقالعاده در اجتماع بهره میگیرند و همه مردم برای آنها احترام خاصّی قائلند) و هم در رابطه انسان با خدا موثّر است چرا که روح عبادت، تواضع و کلید قبولی آن فروتنی است.
در مورد نشانههای تواضع نیز روایات جالبی در منابع اسلامی وارد شده است، در حدیثی از امام علی بن ابی طالب علیه السّلام میخوانیم: ثلاث هنّ رأس التّواضع: أن یبدء بالسّلام من لقیه، و یرضی بالدّون من شرف المجلس، و یکره الرّیا و السّمعة؛ سه چیز است که سرآغاز تواضع است: نخست اینکه انسان هر کس را ببیند ابتدا به او سلام کند و در پایین مجلس بنشیند و تظاهر و ریا و سمعه را ناخوش دارد.(76)
در بعضی از روایات نشانههای دیگری نیز بر آن افزوده شده است، از جمله: ترک مراء و جدال یعنی انسان به خاطر برتریجویی با دیگری بحث نکند و دیگر عدم علاقه به اینکه مردم او را بستایند.(77)