از آنجا که متوکّلان کار خود را به خدا واگذار میکنند، همان خداوندی که قادر بر همه چیز و آگاه از همه چیز است، خداوندی که همه مشکلات برای او سهل و آسان است، نخستین اثر مثبتی که بر آنها به وجود میآید مسئله اعتماد به نفس و ایستادگی و مقاومت در برابر مشکلات است.
اگر کسی خود را در میدانی در برابر دشمن تنها ببیند هر قدر نیرومند و قوی باشد به زودی روحیّه خود و اعتماد به نفس را از دست میدهد، ولی اگر احساس کند لشکر نیرومندی پشت سر اوست احساس توانایی و قدرت میکند، هر چند خودش ضعیف باشد.
در احادیث اسلامی نیز به این معنی اشاره شده است، در حدیث حرز مانندی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم: کیف أخاف و أنت أملی و کیف و أنت متّکلی؛ چگونه بترسم در حالی که تو امید منی، و چگونه مقهور شوم در حالی که تو تکیهگاه من میباشی!(414)
در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام آمده است: من توکّل علی اللّه لایغلب، و من اعتصم باللّه لایهزم؛ کسی که بر خدا توکّل کند مغلوب نمیشود، و کسی که به دامن لطفش چنگ زند شکست نمیخورد!(415)
آری کسی که بر خدا توکّل نماید احساس غنا و بینیازی و عزّت میکند همانگونه که در احادیث گذشته از امام صادق علیه السّلام خواندیم: انّ الغنی و العزّ یجولان فاذا ظفرا بموضع التّوکّل أوطنا؛ غنا و عزّت پیوسته در حرکتند، هنگامی که به محل توکّل برسند آنجا را وطن خویش قرار میدهند!(416)
افزون بر اینها توکّل، بسیاری از صفات زشت و رذیله را مانند حرص، حسد، دنیاپرستی، بخل و تنگ نظری را از انسان دور میسازد، چرا که وقتی تکیهگاه انسان خداوند قادر علیالاطلاق باشد جایی برای این اوصاف رذیله وجود ندارد.
هنگامی که انسان آیه شریفه و من یتوکّل علی اللّه فهو حسبه(417) را زمزمه میکند، خود را سرشار از موفّقیّت و بینیازی و امکانات میبیند، و همانگونه که در بعضی از اَدعیه آمده است: اللّهم أغننی بالیقین و أکفنی بالتّوکّل علیک؛ خداوندا! مرا با یقین (به ذات پاکت) بینیاز کن، و با توکّل بر خودت همه چیز مرا کفایتفرما!(418)
از سوی چهارم توکّل بر خداوند نور امید بر دل میپاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شکوفا میگردد، خستگی را بر او چیره نمیشود، و در همه حال احساس آرامش میکند، لذا امیرمؤمنان علی علیه السّلام در سخن کوتاه و پُر معنایی میفرماید: لیس لمتوکّل عناء؛ کسی که توکّل بر خدا دارد رنج و خستگی ندارد!(419)
از سوی پنجم توکّل بر خدا، هوش و قدرت تفکّر را میافزاید و روشنبینی خاصّی به انسان میدهد، زیرا قطعنظر از برکات معنوی این فضیلت اخلاقی، توکّل، سبب میشود که انسان در برابر مشکلات دستپاچه و وحشتزده نشود و قدرت بر تصمیمگیری را حفظ کند و نزدیکترین راه درمان و حلّ مشکل را بیابد.
از این رو حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم: من توکّل علی اللّه أضائت له الشّبهات و کفی المؤونات و أمن التّبعات؛ کسی که بر خدا توکّل کند تاریکی شبهات برای او روشن میشود، و اسباب پیروزی او فراهم میگردد و از مشکلات رهایی مییابد!(420)