اشاره :
بدگمانی هنگامی که به صورت یک حالت درونی درآید از مهمترین رذایل اخلاقی است که موجب از هم پاشیدگی خانوادهها، و گروهها و جوامع انسانی است.
نخستین ثمره شوم بدگمانی عدم اعتماد است و هنگامی که اعتماد از میان برود، همکاری غیر ممکن میشود، و با از میان رفتن همکاری جوامع انسانی به جهنّم سوزانی تبدیل میشود که همه از یکدیگر میترسند و در فکر خنثی کردن فعالیتهای یکدیگرند.
به همین دلیل اسلام که برای اعتماد متقابل افراد و امّتها اهمّیّت فوقالعادهای قائل است از مسأله بدگمانی به شدّت نهی کرده است و آنچه را اسباب بدگمانی میشود ممنوع شمرده و به عکس از آنجا که حُسنظن سبب جوشش محبّت و اعتماد و همکاری و پیشرفت و تعالی است آن را از صفات و اعمال برجسته شمرده و با تعبیرات بسیار محکم به سوی آن دعوت نموده است.
بیشک حُسنظن ممکن است در بعضی از موارد ضایعاتی داشته باشد ولی هرگز ضایعات آن با آثار و پیامدهای شوم سوءظن قابل مقایسه نیست.
البتّه سوءظن شاخههایی دارد که یکی از بدترین شاخههای آن سوءظن باللّه است که در بحثهای آینده خواهد آمد. با این اشاره به قرآن بازمیگردیم و آیاتی را که در زمینه سوءظن و حُسنظن رسیده است مورد توجّه قرار میدهیم:
1- یا أیّها الّذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظّنّ انّ بعض الظّن اثم. (حجرات - 12)
2- بل ظننتم أن لن ینقلب الرّسول و المؤمنون الی أهلیهم أبداً و زیّن ذلک فی قلوبکم و ظننتم ظّنّ السوء و کنتم قوماً بوراً. (فتح - 12)
3- و یعذّب المنافقین و المنافقات و المشرکین و المشرکات الظّانّین باللّه ظّنّ السوء علیهم دائرة السّوء و غضب اللّه علیهم و لعنهم و أعدّلهم جهنّم و سائت مصیراً. (فتح - 6)
4- اذ جآئوکم من فوقکم و من أسفل منکم و اذ زاغت الأبصار و بلغت القلوب الحناجر و تظنّون باللّه الظّنونا. (احزاب - 10)
5- ... و طائفة قد أهمّتهم أنفسهم یظنّون باللّه غیر الحقّ ظنّ الجاهلیّة.... (آل عمران - 154)
6- لولا اذ سمعتموه ظنّ المؤمنون و المؤمنات بأنفسهم خیراً و قالوا هذا افک مبین. (نور - 12)
ترجمه :
1- ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید. چرا که بعضی از گمانها گناه است... .
2- ولی شما گمان کردید پیامبر و مؤمنان هرگز به خانوادههای خود باز نخواهند گشت و این (پندار غلط) در دلهای شما زینت یافته بود و گمان بد کردید و سرانجام (در دام شیطان افتادید و) هلاک شدید!
3- و (نیز) مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد میبرند مجازات کند (آری) حوادث ناگواری (که برای مؤمنان انتظار میکشند) تنها بر خودشان نازل میشود! خداوند بر آنها غضب کرده و از رحمت خود دور ساخته و جهنّم را برای آنان آماده کرده، و چه بد سرانجامی است.
4- (به خاطر بیاورید) زمانی را که آنها از طرف بالا و پائین (شهر) بر شما وارد شدند (و مدینه را محاصره کردند) و زمانی که چشمها از شدّت وحشت خیره شده و جانها به لب رسیده بود، و گمانهای گوناگون بدی به خدا میبردید! آنجا بود که مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند!
5- سپس به دنبال این غم و اندوه، آرامشی بر شما فرستاد این آرامش به صورت خواب سبکی بود که (در شب بعد از حادثه اُحد) گروهی از شما را فراگرفت، امّا گروه دیگری در فکر جان خویش بودند، (و خواب به چشمانشان نرفت) آنها گمانهای نادرستی همچون گمانهای دوران جاهلیّت - درباره خدا داشتند، و میگفتند آیا چیزی از پیروزی نصیب ما میشود؟ بگو همه کارها (و پیروزیها) به دست خداست! آنها در دل خود چیزی را پنهان میدارند که برای تو آشکار نمیسازند، میگویند اگر ما سهمی از پیروزی داشتیم در این جا کُشته نمیشدیم! بگو اگر هم در خانههای خود بودید آنهایی که کُشته شدن بر آنها مقرر شده بود قطعاً به سوی آرامگاههای خود بیرون میآمدند (و آنها را به قتل میرساندند)... .
6- چرا هنگامی که این (تهمت) را شنیدند، مردان و زنان باایمان نسبت به خود (و کسی که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی بزرگ و آشکار است.