فضیلت عفو و گذشت و ترک انتقامجوئی به عنوان یک اصل از نظر شرع و عقل و کتاب و سنت جای تردید نیست امّا این بدان معنا نیست که استثنائی نداشته باشد، بلکه مواردی پیش میآید که عفو و گذشت سبب جرأت جانیان و جسارت خاطیان میشود به یقیین هیچکس عفو و گذشت را در این گونه موارد عفو و گذشت نمیشمرد بلکه حفظ نظم جامعه و نهیازمنکر و پیشگیری از تکرار جرم باید از عفو صرف نظر کرد و به مجازات عادلانه پرداخت.
دستور قرآن مجید در مورد مقابله به مثل در آیه 194 سوره بقره ممکن است اشاره به همین معنی باشد آنجا که میفرماید: فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل مااعتدی علیکم؛ کسی که بر شما تعدی کند همانند آن بر او تعدی کنید (در واقع مقابله به مثل، تعدی نیست، بلکه مجازات عادلانه است).
البتّه این احتمال نیز وجود دارد که آیه در مقام بیان جواز قصاص و مجازات عادلانه بوده باشد (و به اصطلاح، امر در مقام توهّم حظر است و دلیل بر وجوب یا استحباب نیست).
به هر حال عفو و مجازات هر کدام جای ویژهای دارد، عفو در جایی است که انسان قدرت بر انتقام و مقابله به مثل دارد، و اگر راه عفو را پیش میگیرد، از موضع ضعف نیست، این گونه عفو مفید و سازنده است، هم برای مظلومی که پیروز شده زیرا سبب صفای دل و تسلط او بر هوای نفس میشود، و هم برای ظالمی که مغلوب گشته زیرا او را به اصلاح خویشتن وامی دارد.
در احادیث اسلامی نیز به این استثناء اشاره شده، اشاراتی پُرمعنی و لطیف از جمله در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم: العفو یفسد من اللّئیم بقدر اصلاحه من الکریم؛ عفو و گذشت افراد لیم و پَست را فاسد میکند، به همان اندازه که افراد با شخصیّت را اصلاح مینماید.(608)
در حدیث دیگری از همان بزرگوار میخوانیم: العفو عن المقر لاعن المصّر عفو؛ درباره کسی است که اعتراف و اقرار به گناه داشته باشد نه در مورد کسی که بر گناه اصرار دارد.(609)
و نیز در حدیث دیگری از همان امام همام آمده است که فرمود: جاز بالحسنة و تجاوز عن السّیئة ما لم یکن ثلماً فی الدین أو وهناً فی سلطان الاسلام؛ نیکیها را به نیکی پاداش بده، و از بدیها صرف نظر کن مادام که لطمهای بر دین یا سستی بر حکومت اسلامی وارد نمیکند.(610) (در این گونه موارد باید به سراغ مجازات عادلانه رفت).
در حدیثی نیز از امام زینالعابدین علی بن الحسین علیه السّلام در تأیید همین سخن آمده است که فرمود: حق من أسائک أن تعفو عنه، و ان علمت أنّ علمت أنّ العفو عنه یضرّ انتصرت قال اللّه تبارک و تعالی و لمن انتصر بعد ظلم فاولئک ماعلیهم من سبیل؛ حق کسی که به تو بدی کرده این است که او را عفو کنی ولی اگر میدانی عفو او سبب زیان میشود میتوانی انتقام بگیری خداوند متعال میفرماید کسی که بعد از مظلوم شدن یاری طلبد (و به مجازات ظالم بپردازد) ایرادی بر او نیست.(611)
ولی نباید وجود اینگونه استثنائها سبب سوء استفاده گردد و هر کس به بهانه اینکه عفو و گذشت سبب جرئت و جسارت بدکاران و خاطیان است به انتقامجویی بپردازد، بلکه باید از روی خلوص و عدم تعصب موارد استثنای از اصل عفو و گذشت را با دقت شناخت و طبق آن عمل کرد.
این نکته نیز شایان توجه است که عفو و گذشت از اجرای حدود و تعزیرات شرعیه جز در مواردی که در روایات منصوص است جایز نیست، چرا که اجرای حد و تعزیر در جای خود از واجبات است.