در نخستین آیه میفرماید: وای بر هر عیب کننده مسخرهجوئی (ویل لکل همزة لمزه)
در تفسیر همزه و لمزه و فرق میان این دو سخن بسیار است که در تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه آوردهایم مهم آن است که یکی از تفسیرهایی که برای آیه فوق شده است این است که آیه اشاره به افراد سخنچین میکند. از ابن عباس پرسیدند منظور از این آیه چیست؟ و آنها چه کسانی هستند که خداوند ایشان را مذمت به ویل کرده است؟ ابن عباس در پاسخ گفت: هم المشاؤن بالنمیمة المفرقون بین الأحبّة الناعتون للناس بالعیب؛ آنها کسانی هستند که اقدام به سخنچینی میکنند و میان دوستان تفرقه، ایجاد مینمایند و عیب بر مردم میگذارند. مرحوم طبرسی در مجمعالبیان این معنی را به عنوان اوّلین تفسیر برای آیه ذکر کرده و فخررازی آن را هفتمین و آخرین تفسیر برای آیه ذکر میکند و با توجّه به مفهوم وسیعی که همزه و لمزه دارد و هر گونه عیبوعیبجوئی را شامل میشود سخنچینی نیز در مفهوم آیه درج است؛ خداوند به اینگونه اشخاص وعده مجازات حُطَمَه را داده است؛ همان آتش برافروخته الهی که از دلها سرمیزند و تمام وجود آدمی را فرامیگیرد.
از این آیه استفاده میشود که آتش قیامت - برعکس - آتش دنیا نخست به درون میزند و اعماق قلب را میسوزاند سپس به برون و شاید بخاطر این باشد که رذائل اخلاقی و اعمال زشت ناشی از آن از درون انسان سرچشمه میگیرد و بازتابش از اعمال بیرون است.
در دوّمین آیه روی سخن را به پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم کرده میفرماید: از آنها که بسیار سوگند یاد میکنند و افراد پَستی هستند و بسیار عیبجو و سخنچین میباشند اطاعت مکن. (و لاتطع کلّ حلّاف مهین همّاز مشّاء بنمیم).
و به دنبال این صفات زشت صفات دیگری را در آیات بعد برای آنها میشمرد مانند ممانعت از کار خیر، تجاوزگری، کینهتوزی، خشونت، و کفر به آیات الهی و به دنبال آن میفرماید: ما بر بینی او داغ ننگ مینهیم (سَنَسِمُهُ) (و او را در دنیا و آخرت رسوا میسازیم).
ذکر سخنچینی و نمامی در ردیف رذائل مهم دیگر و همچنین کفر بر آیات الهی دلیل بر زشتی فوقالعاده این عمل است!
تعبیر به مشّاء بنمیم به صورت صیغه مبالغه، اشاره به کسانی است که پیوسته در مبان دوّم سعایت و سخنچینی میکنند و آنها را نسبت به یکدیگر بدبین میکنند و تخم عداوت و دشمنی در دلها میکارند و این یکی از مهمترین گناهان کبیره است.
حلّاف به کسی گفته میشود که بسیار سوگند یاد میکند و معمولاً کسانی هستند که نه مردم به آنها اعتماد دارند و نه خودشان نسبت به خودشان و توصیف آنها به مهین (پَست) نیز گواه دیگری بر این معنی است و به خاطر همین فرومایگی و پَستی است که بر دیگران عیب میگذارند و پیوسته سخنچینی و افساد میکنند گوئی از محبّت و الفت مردم نسبت به یکدیگر رنج میبرند و میخواهند همان گونه که خودشان از چشم مردم افتادهاند مردم نیز نسبت به یکدیگر چنین شوند.
در سوّمین آیه مطابق شأن نزول معروفی که دارد ولید بن عقبه با گروهی برای جمعآوری زکات از طایفه بنی مصطلق از سوی پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم اعزام شدند. هنگامی که اهلقبیله باخبر شدند که نماینده رسول خدا به سوی آنها میآید با خوشحالی به استقبال او شتافتند ولی از آنجا که میان آنها و ولید خصومت شدیدی بود تصوّر کرد آنها قصد کُشتن او را دارند (یا اینکه به عمد آنها را متهم به چنین قصدی کرد) خدمت پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم بازگشت و عرض کرد آنها از پرداخت زکات خودداری کردند، پیامبر سخت برآشفت و آماده، مقابله با آن گروه شد و مطابق روایتی مردم فشار برای جنگ با آنان آوردند(381) آیه نازل شد و به مسلمانان دستور داد که هرگاه فاسقی خبری برای شما آورد درباره آن تحقیق کنید (مبادا دروغ یا تهمت و سخنچینی باشد) پیغمبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم دستور تحقیق به خالد بن ولید داد که با گروهی به سراغ آنها برود.
او با شتابزدگی هیچ کاری انجام نداد، پس از تحقیق معلوم شد طایفه بنیالمصطلق کاملاً به اسلام وفادارند. خبر به پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم رسید و پیامبر فرمود: ألتّانّی من اللّه و العجلة من الشّیطان؛ درنگ کردن و تحقیق نمودن از سوی خدا و عجله از شیطان است.(382)
طبق حدیثی از امام صادق علیه السّلام آیه فوق اشاره به نمّام و سخن دارد.(383)
از این تعبیر روشن میشود که نمّامی و سخنچینی، سخنان دروغ را نیز شامل میشود.
در چهارمین آیه که بعضی از بزرگان مانند علّامه مجلسی آن را در بحث نمیمه آوردهاند میفرماید: کسی که شفاعت برای کار بدی کند سهمی از آن را خواهد داشت. (و من یشفع شفاعة سیّئة یکن له کفل منها) این آیه مفهوم وسیع و گستردهای دارد که سخنچینی را نیز شامل میشود چه شفاعت سوئی از این بدتر که در میان دو مسلمان آتش عداوت و دشمنی را شعلهور سازد آنها را نسبت به یکدیگر بدبین کرده و به جان هم بیندازد و لذا در حدیثی از پیامبر نقل شده که فرمود: من أمر بسوء أو دلّ علیه أو أشار فهو شریک؛ کسی که دعوت به کار بدی کند یا راهنمائی به آن نماید و یا حتّی اشاره کند شریک در آن کار است.
در پنجمین آیه سخن از اصلاح ذاتالبین است که در نقطه مقابل سخنچینی و افساد ذاتالبین قرار دارد میفرماید: تقوای الهی پیشه کنید و برادرانی را که با هم اختلاف دارند آتشی دهید و اطاعت خدا و پیغمبر او را کنید اگر ایمان دارید.
(فاتقوا اللّه و أصلحوا ذات بینکم و اطیعوا اللّه و رسوله ان کنتم مؤمنین).
در شأن نزول این آیه آمده است که بعد از پایان جنگ بدر میان دو نفر از انصار بر سر غنائم جنگی مشاجره لفظی در گرفت آیه فوق نازل شد و تصریح کرد که اختیار غنائم جنگی با پیامبر است و باید در میان افرادی که اختلاف دارند اصلاح کنید.
در ششمین آیه میفرماید: خداوند را معرض سوگندهای خود قرار ندهید، برای نیکی کردن و تقوا پیشه نمودن، و اصلاح در میان مردم کردن، و خداوند شنوا و دانا است (و لاتجعلوا اللّه عرضة لایمانکم أن تبرّوا و تتّقوا و تصلحوا بین النّاس و اللّه سمیع علیم).
در تفسیر این آیه دو نظر وجود دارد نخست این که ناظر به کسانی است که گاهی نسبت به کسی عصبانی میشدند و میگفتند ما درباره او کار خیر نخواهیم کرد، و برای اصلاحشان، هیچ اقدامی نمیکنیم، آیه شریفه نازل شد و گفت: این سوگندها باطل و بیهوده است، هیچ چیزی نمیتواند مانع کار خیر و اصلاح مردم شود. (شأن نزولی که برای آیه ذکر شده نیز این نظر را تأیید میکند چرا که نقل شده است میان داماد و دختر یکی از یاران پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم به نام عبداللّه بن رواحه اختلافی روی داد و او سوگند یاد کرد که برای اصلاح کارشان اقدامی نکند، آیه نازل شد و این گونه سوگندها را بیاساس معرفی کرد).(384)
تفسیر دیگر این است که برای انجام کار خیر و تقوا و اصلاح در میان مردم سوگند یاد نکنید، چرا که رجحان انجام این کارها به قدری روشن است که نیاز به سوگند ندارد.
در هر صورت اهمّیّت اصلاح در میان مردم از آیه به خوبی روشن میشود به خصوص این که آن را در کنار کارهای خیر و تقوا و پرهیزکاری قرار داده است.
در هفتمین آیه سخن از گفتگوهای در گوشی است که در بسیاری از مواقع سبب آزار دیگران و بدبینی و سوءظن میشود، و گاه راه را برای نقشههای شیطانی و مخفیانه فراهم میسازد، لذا میفرماید: در بسیاری از سخنان درگوشی و محرمانه (آنها خیر و فایدهای نیست) (لا خیر فی کثیر من نجواهم).
امّا بلافاصله میافزاید: مگر کسی که بخواهد توصیه به کمک کردن به دیگران یا انجام کار نیک یا اصلاح در میان مردم دهد (که در صورت فایده این گونه نجواها بر ضررهایش برتری دارد) (الّا من أمر بصدقة أو معروف أو اصلاح بین النّاس).
و در پایان آیه در یک تعبیر تشویقآمیز نسبت به این امور میافزاید و هر کس برای خشنودی خدا چنین کند به زودی پاداش بزرگی به او خواهیم داد (و من یفعل ذلک ابتغاء مرضاة اللّه فسوف نوتیه أجراً عظیماً).
استثناء مسأله اصلاح ذاتالبین از نکوهش و نجوا از یک سو و قرار گرفتن اصلاح در کنار صدقه و معروف از سوی دیگر، و وعده پاداش عظیم برای آن از سوی سوّم، همگی گواه بر اهمّیّت این کار است.
در این که فرق میان صدقه و معروف چیست؟ بعضی گفتند صدقه به معنی کمکهای مستحبی بلاعوض است، و معروف به معنی قرضالحسنه میباشد، و بعضی برای معروف مفهوم عامی قائل شدهاند که شامل تمام کارهای نیک میشود (بنابراین نسبت آن با صدقه، نسبت عموم و خصوص مطلق است).
در حدیثی از پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه و آله و سلّم نیز آمده است که یکی از بهترین اصلاح در میان مردم است هنگامی که نسبت به یکدیگر بدبین شوند و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است، هنگامی که دور شوند ألا أدلّک علی صدقة یحبّها اللّه و رسوله؟ تصلح بین النّاس اذا تفاسدوا و تقرّب بینهم اذا تباعدوا.(385)
بنابراین اصلاح در میان مردم هم به طور مستقل ذکر شده، و هم به عنوان یکی از مصادیق عمده صدقه و معروف. و به تعبیر دیگر چون اصلاح در میان مردم فرد کامل معروف و صدقه است جداگانه ذکر شده است.
در هشتمین و آخرین آیه سخن از برنامه یکی از پیامبران بزرگ الهی به نام شعیب است، او هدف از قیام خود را چنین بیان میکند: من جز اصلاح تا آنجا که توانایی دارم، نمیخواهم (ان ارید الّا الاصلاح ما استطعت).
این همان هدفی است که تمام پیامبران الهی آن را تعقیب میکردند، اصلاح عقیده، اصلاح اخلاق، اصلاح عمل و اصلاح روابط اجتماعی مردم.
بعضی در تفسیر اصلاح گفتهاند، مفهوم آن این است که میخواهیم دنیای شما را با عدالت و آخرت شما را با عبادت اصلاح کنم، ولی روشن است که اصلاح مفهوم وسیعتری دارد که فراتر از عدالت را نیز شامل میشود.
سپس برای توفیق در این امر بسیار مهم یعنی اصلاح دین و دنیای انسانها در تمام زمینهها از خداوند بزرگ میطلبد و میگوید: توفیق من جز به یاری خدا نیست، بر او توکّل کردم، و به سوی او بازمیگردم. (و ما توفیقی الّا باللّه علیه توکّلت و الیه انیب).
جالب این که شعیب هنگامی این سخن را به قوم گمراه گفت که آنها غرق فساد مالی و اخلاق بودند، و نهی شعیب را از عبادت بتها و کمفروشی و فساد مالی، مخالف آزادی خود قلمداد میکردند و میگفتند از تو که آدم عاقل و فهمیدهای هستی بعید است بخواهی جلوی آزادی فکری و عملی ما را بگیری گویا آنها نیز مانند گروهی از مردم عصر ما که از مفهوم صحیحی آزادی بیخبرند و نمیدانند یا نمیخواهند بدانند که آزادی افتخارآمیز بشر، تنها در چهارچوب ارزشها است، در بیراههها سرگردان بودند، که شعیب به آنها پاسخ گفت هدف من اصلاح به معنی واقعی کلمه است، نه تسلیم هوا و هوسهای شما شدن.
قابل توجّه این که قوم شعیب علیه السّلام او را به عنوان انسانی عاقل و فرزانه میشناختند، و عنوان حلیم و رشید را برای او متعرف بودند، امّا همین که برای اصلاح فساد عقیدتی و فساد مالی آنها قیام کرد، به مخالفت با او برخاستند.
از مجموع آیات فوق دو نکته کاملاً روشن میشود، نخست این که نمّامی و سعایت و سخنچینی و ایجاد اختلاف در میان انسانها، یکی از بزرگترین گناهان و نکوهیدهترین صفات است. و دیگر این که اصلاح در میان مردم یکی از وظایف مهم الهی و انسانی است که با هیچ عذری نمیتوان آن را ترک گفت.