با توجّه به این که غضب، آثار شوم و پیامدهای بسیار خطرناکی دارد، و گاه شیرازه زندگی انسان را از هم میپاشد، کوشش و تلاش برای درمان آن بسیار لازم است و افراد عصبانی اگر در اصلاح حال خویش نکوشند پشیمان خواهند شد.
بزرگان علم اخلاق در این زمینه بحثهای فراوانی دارند و از آن بالاتر در روایات اسلامی دستورهای مهم و مؤثّری برای خاموش کردن آتش غضب داده شده است که گلچینی از آن را ذیلاً از نظر میگذرانیم:
1- افراد خشمگین و عصبانی همیشه حتّی قبل از آن که شعلههای آتش غضب قلب آنها را اِحاطه کند، باید در آثار شوم آن بیندیشند، و مرتب به خود تلقین کنند که غضب آتشی است که ممکن است خرمن ایمان و سعادت و هستی آنها را بسوزاند، غضب آتش خشم خدا را در دنیا و آخرت میافزود. غضب دوستان را از انسان دور میکند و حربه به دست دشمنان میدهد، غضب آثار ویرانگری روی اعصاب انسان میگذارد، عمر او را کم میکند و سلامتی او را به خطر میاندازد. غضب انسان را از رسیدن به مقامات معنوی و مادی بازمیدارد.
به عکس، حلم و بردباری رمز موفّقیّت و پیشرفت و سلامت روح و جسم و سبب محبوبیت در جامعه و موجب رضای خدا در دوری شیطان است. همچنین درباره ثوابهای الهی که برای بردباران ذخیره شده و کیفرهایی که در انتظار صاحبان غضب است نیز بیندیشید.
نه تنها در حال غضب، بلکه قبل از آن نیز باید در این مسائل بیندیشد و به خود تلقین کند تا گرفتار آن نشود.
2- فکر در عواقب خشم و غضب؛ بارها این نکته را تجربه کردهایم و اگر ما تجربه نکردهایم دیگران تجربه کردهاند، که هر تصمیمی که انسان به هنگام غضب میگیرد نسنجیده و نادرست است و غالباً موجب پشیمانی میگردد، چه بهتر که این جمله معروف را که از بعضی از دانشمندان به یادگار مانده، همواره با خود زمزمه کند، به هنگام غضب نه تصمیم و نه تنبیه و نه مجازات.
3- از طرق مهم درمان که در روایات بر آن تأکید شده است ذکر خدا است، در بعضی از روایات آمده هنگامی که عصبانی میشوید: أعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم بگوئید.(544)
در بعضی دیگر آمده است به هنگام غضب لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلیّ العظیم بگویید تا غضب از شما برود.(545)
در بعضی دیگر از روایات آمده است: به هنگام غضب صورت بر زمین بگذارید و برای خدا سجده کنید.
ابوسعید خدری از پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم نقل میکند که فرمود: غضب جرقهای است که در قلب انسان قرار میگیرد (و آثار آن در وجود او نمایان میشود) آیا نمیبینید که چشمان او سرخ، و رگهای او متورّم میشود. کسی که این حالت را در خود مشاهده کند، صورتش را به زمین بگذارد.(546)
به یقین هر کس چنین کند و به درگاه خدا پناه ببرد و از او رفع شرّ شیطان و غضب را بخواهد آرامش مییابد.
به یقین هرگونه ذکر خدا در این حال مناسب و مؤثر است، ولی آنچه در بالا آمد، مؤثرتر میباشد.
مرحوم شیخ حرّ عاملی در وسائل، بابی تحت عنوان باب وجوب ذکر اللّه عندالغضب در ابواب جهادالنفس آورده است که دلیل بر اهمّیّت این موضوع است.(547)
4- تغییردادن حالت یکی دیگر از طرق درمان غضب است همانگونه که در روایات اسلامی آمده است: اگر شخص در حال نشستن عصبانی شده برخیزد و اگر ایستاده است بنشیند، و صورت از آن صحنه برگرداند یا دراز بکشد و اگر بتواند از آن محل دور شود، و خود را به کار دیگری مشغول سازد.
این تعبیر حالت برای فرونشستن آتش خشم و غضب بسیار مؤثر و مفید است.
در حدیثی از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم میخوانیم: کان النّبی اذا غضب و هو قائم جلس و اذا غض و هو جالس اضطجع، فیذهب غیضه؛ هنگامی که پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم (بر اثر کارهای بسیار زشت جاهلان) عصبانی میشد، در حالی که ایستاده بود مینشست و اگر نشسته بود، به پهلو میخوابید و خشم او برطرف میشد.(548)
در بحارالانوار از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که فرمود: و ایّما رجل غضب و هو قائم فلیجلس فانّه سیذهب عنه رجز الشّیطان و ان کان جالساً فلیقم؛ هر کس که خشمگین شود در حالی که ایستاده باشد بنشیند، چرا که پلیدی شیطان از او دور میشود، و اگر نشسته است برخیزد.
در ذیل این حدیث آمده است که اگر انسان نسبت به یکی از بستگانش خشمگین شود و بدن او را با دست خود لمس کند و این تماس بدنی خشم او را فرومینشاند.(549)
5- وضوگرفتن: نوشیدن آب خنک و شستن سَر و صورت با آن به یقین در خاموش کردن آتش غضب مؤثر است. بلکه در حدیثی از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم آمده است اذا غضب أحدکم فلیتوضّأ؛ هنگامی که کسی از شما خشمگین شود وضو بگیرد.(550)
از این تعبیر استفاده میشود که وضوگرفتن به هنگام خشم و غضب مستحب است و در فرونشاندن آتش غضب تأثیر دارد.
مرحوم علامه مجلسی در تفسیر کوتاهی که بر این حدیث نوشته است میفرماید: بعید نیست که منظور از وضوگرفتن در اینجا شستن دست باشد. ولی با توجه به این که وضو در لسان روایات به معنی همین وضوی نماز است و به اصطلاح حقیقت شرعیه در معنی جدید شده است، ظاهر حدیث مزبور همان وضوی نماز است.
در بعضی از روایات از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم علاوه بر وضو، غسل هم وارد شده است میفرماید: واذا غضب أحدکم فلیتوضّأ و لیغتسل فانّ الغضب من النّار؛ هنگامی که کسی از شما خشمگین میشود وضو بگیرد و غسل کند، زیرا غضب از آتش است (و آتش را آب خاموش میکند).(551)
و در تعبیر دیگری آمده است که غضب از شیطان است، و شیطان از آتش آفریده شده و آتش را آب خاموش میکند، بنابراین هنگامی که کسی از شما خشمگین شد وضو بگیرد.(552)
هرگاه امور بالا به یکدیگر ضمیمه شود، و اضافه بر آنها انسان در پیامدهای خطرناک غضب در دنیا و آخرت، و کیفر و مجازات الهی آن بیندیشد به یقین آتش غضب او هر چند شدید و سوزان باشد خاموش خواهد شد. مشکل آنجا پیدا میشود که انسان در همان حال و در همان صحنه بماند و هیچ تغییر و دگرگونی در وضع خود ندهد که نجات از پیامدهای آن، مشکل و گاه غیرممکن میشود.