از آنجا که در آیات گذشته سخن از علم خداوند نسبت به گمراهان و هدایت یافتگان بود ، در آیات مورد بحث در ادامه همین سخن می افزاید ((برای
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 536@@@
خداست آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است )) (و لله ما فی السموات و ما فی الارض ) .
مالکیت مطلقه در عالم هستی از آن او است ، و نیز حاکمیت مطلقه از آن او ، و به همین دلیل تدبیر عالم هستی نیز به دست او است ، و چون چنین است جز او شایسته عبودیت و شفاعت نیست .
هدف بزرگ او از این آفرینش گسترده این است که انسان یعنی گل سرسبد عالم هستی را با برنامه های تکوینی و تشریعی و تعلیم و تربیت انبیاء در مسیر تکامل پیش برد .
لذا در پایان آیه به عنوان نتیجه این مالکیت می فرماید : ((غرض این است که بدکاران را به خاطر اعمال بدشان کیفر دهد ، و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش )) (لیجزی الذین اسائوا بما عملوا و یجزی الذین احسنوا بالحسنی ) .**(لام) در (لیجزی) (لام غایت) است بنابراین جزا و کیفر غایت و هدف آفرینش است هرچند بعضی آنرا متعلق به (اعلم) در آیه قبل دانسته و جمله (ولله ما فی السماوات و ما فی الارض) را معترضه می دانند ولی این احتمال بعید به نظر می رسد***
سپس به توصیف این گروه نیکوکار پرداخته ، چنین می گوید : ((آنها کسانی هستند که از گناهان کبیره و اعمال زشت دوری می کنند و اگر گناهی از آنها سر زند تنها صغیره است )) (الذین یجتنبون کبائر الاثم و الفواحش الا اللمم ) .
((کبائر)) جمع کبیره و ((اثم )) در اصل به معنی عملی است که انسان را
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 537@@@
از خیر و ثواب دور می کند ، لذا معمولا به گناهان اطلاق می شود .
((لمم )) (بر وزن قلم ) به گفته ((راغب )) در مفردات به معنی نزدیک شدن به گناه است ، و از گناهان صغیره نیز تعبیر به لمم می شود ، این واژه در اصل از ماده ((المام )) گرفته شده که به معنی نزدیک شدن به چیزی بدون انجام آن است و گاه به اشیاء قلیل و کم نیز اطلاق شده است (اطلاق آن بر گناه صغیره نیز به همین جهت است ) .
مفسران نیز تفسیرهائی در همین حدود برای ((لمم )) ذکر کرده اند ، بعضی آنرا به ((گناه صغیره )) ، و بعضی به نیت معصیت بدون انجام آن ، و بعضی به ((معاصی کم اهمیت )) تفسیر کرده اند .
گاه نیز گفته شده است که لمم هر گونه گناه را اعم از صغیره و کبیره شامل می شود مشروط بر اینکه عادت نشده باشد ، و گاه گاه اتفاق بیفتد ، و انسان متذکر گردد و توبه کند .
در روایات اسلامی نیز تفسیرهای گوناگونی برای این واژه آمده است ، در حدیثی از امام صادق می خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود : هو الذنب یلم به الرجل فیمکث ما شاء الله ، ثم یلم به بعد : ((منظور گناهی است که انسان به سراغ آن می رود سپس مدتی از گناه خودداری کرده بار دیگر به آن آلوده می شود)) (و هرگز کار همیشگی او نیست ) .**کافی جلد دوم کتاب الایمان و الکفر باب اللمم (صفحه 320)***
در حدیث دیگری نیز از همان امام (علیه السلام ) می خوانیم : اللمم الرجل یلم به الذنب فیستغفر الله منه : ((لمم آن است که انسان به سراغ گناهی رود سپس از آن استغفار کند)) .
روایات دیگری نیز به همین معنی نقل شده است .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 538@@@
قرائن موجود در آیه نیز گواهی می دهد که ((لمم )) به معنی گناهانی است که احیانا از انسان سر میزند ، سپس متوجه می شود و آنرا ترک می گوید ، زیرا استثناء ((لمم )) از ((کبائر)) (با توجه به اینکه ظاهر استثناء ، استثناء متصل است ) گواهی است بر این معنا .
بعلاوه در جمله بعد قرآن می گوید : ((آمرزش پروردگار تو گسترده است )) (ان ربک واسع المغفرة ) .
این نیز دلیلی است بر اینکه گناهی از او سرزده که نیاز به غفران پروردگار دارد ، نه تنها قصد و نیت و نزدیک شدن به گناه بی آنکه آنرا مرتکب شده باشد .
به هر حال منظور این است که نیکوکاران ممکن است لغزشی داشته باشند ، ولی گناه بر خلاف طبع و سجیه آنهاست ، روح و قلب آنها همواره پاک است و آلودگیها جنبه عرضی دارد ، و لذا به محض ارتکاب گناه پشیمان می شوند و از خدا تقاضای بخشش می کنند ، چنانکه در آیه 201 اعراف می خوانیم : ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون : ((پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطانی که پیرامون وجود آنها در گردش است می شوند به یاد خدا می افتند و بینا می گردند)) (و توبه می کنند) .
نظیر همین معنی در آیه 135 سوره ((آل عمران )) نیز آمده است که در توصیف ((متقین )) و ((محسنین )) می فرماید : و الذین اذا فعلوا فاحشة او ظلموا انفسهم ذکروا الله فاستغفروا لذنوبهم : ((آنها کسانی هستند که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند ، یا به خود ستمی کنند بیاد خدا می افتند و برای گناهانشان آمرزش می طلبند)) .
اینها همه گواه بر تفسیری است که برای لمم گفته شد .
در اینجا با حدیث دیگری از امام صادق (علیه السلام ) این بحث را پایان می دهیم
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 539@@@
که در پاسخ سؤال از تفسیر آیه مورد بحث فرمود : اللمام العبد الذی یلم بالذنب بعد الذنب لیس من سلیقته ، ای من طبیعته : ((انجام دهنده لمم بنده ای است که گاه گناه از او سر می زند ولی طبیعت او نیست )) .**(کافی) جلد 2 باب لمم صفحه 321***
در دنباله آیه برای تاءکید عدالت پروردگار ، در مساءله پاداش و کیفر از علم بی پایان او که همه بندگان و اعمالشان را فرامی گیرد سخن می گوید ، و می فرماید : ((او نسبت به شما از همه آگاهتر است ، از آن هنگام که شما را از زمین آفرید ، و در آن موقع که به صورت جنینهائی در شکم مادرانتان بودید)) (هو اعلم بکم اذ انشاکم من الارض و اذا انتم اجنة فی بطون امهاتکم ) .**(اجنة) جمع (جنین) به معنی فرزندی است که در شکم مادر است***
آفرینش انسان از زمین یا به اعتبار خلقت نخستین او از طریق حضرت آدم است که از خاک آفریده شده ، و یا به اعتبار این است که تمام مواد تشکیل دهنده وجود انسان از زمین گرفته شده ، که از طریق تغذیه در ترکیب بندی نطفه ، و سپس در مراحل پرورش جنین مؤثر است ، و در هر حال هدف این است که خداوند از همان زمان که ذرات وجود شما در لابلای خاکهای زمین بود و از آن روز که نطفه ناچیزی در رحم مادر در درون پردههای ظلمانی رحم بودید از تمام جزئیات وجود شما آگاه بوده است ، با این حال چگونه ممکن است از اعمال شما بیخبر باشد؟!
این تعبیر ضمنا مقدمه ای است برای سخن بعد که می فرماید : ((پس خودستائی نکنید ، و از پاک بودن خود سخن مگوئید ، چرا که او پرهیزگاران را از همه بهتر می شناسد)) (فلاتزکوا انفسکم هو اعلم بمن اتقی ) .
نه نیازی به معرفی شما دارد ، و نه شرح اعمال نیکتان ، او هم از اعمال شما آگاه است ، و هم از میزان خلوص نیتتان ، و حتی شما را از خودتان بهتر
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 540@@@
می شناسد ، و از صفات درونی و اعمال برونی به خوبی آگاه است .
بعضی از مفسران گفته اند این آیه در مورد گروهی نازل شد که بعد از انجام نماز و روزه در مقام مدح خویش بر می آمدند و می گفتند : نماز ما چنین بود ، و روزه ما چنان ! آیه فوق نازل شد و آنها را از این کار نهی کرد .**(روح المعانی) جلد 7 صفحه 55***