در تعقیب آیات گذشته و دلائل مختلفی که درباره معاد در آن آمده بود ، در این آیات به یکی دیگر از دلائل امکان معاد اشاره کرده ، و بعد از آن به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله ) دستور صبر و شکیبائی و تسبیح و حمد پروردگار می دهد ، تا کار-
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 288@@@
شکنیهای مخالفان را از این طریق تحمل و خنثی کند .
نخست می فرماید : ((ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان آن دو است در شش روز (شش دوران ) آفریدیم ، و در خلقت آنها هیچگونه تعب و ضعفی به ما نرسید))! (و لقد خلقنا السماوات و الارض و ما بینهما فی ستة ایام و ما مسنا من لغوب ) .
((لغوب )) به معنی تعب و خستگی است .
بدیهی است کسی که قدرتش محدود است اگر بخواهد کاری انجام دهد که بیش از توان او باشد خسته و درمانده و وامانده می شود ، ولی در مورد وجودی که قدرتش نامحدود و توانائیش بی نهایت است این امور مفهومی ندارد .
بنابراین کسی که قادر است بی هیچگونه تعب و رنج این آسمان و زمین باعظمت ، و اینهمه کرات و کواکب و کهکشانها را ایجاد کند ، توانائی دارد که انسان را بعد از مردن بار دیگر به حیات بازگرداند و لباس زندگی در اندامش بپوشاند .
بعضی برای این آیه شاءن نزولی نقل کرده اند که : یهود چنین می پنداشتند که خداوند آسمانها و زمین را در شش روز (شش روز هفته !) آفرید ، سپس روز شنبه به استراحت پرداخت و یک پای خود را به روی پای دیگر انداخت ! و به همین دلیل اینطور نشستن را نامطلوب می شمرند و مخصوص خدا می دانند! آیه فوق نازل شد**(تفسیر در المنثور) جلد 6 صفحه 110*** و به این گونه خرافات مضحک پایان داد .
ولی این شاءن نزول مانع از این نیست که آیه مساءله امکان معاد را تعقیب کند ، در عین اینکه دلیلی است بر توحید و علم و قدرت پروردگار که آسمان و زمین با اینهمه عجائب و شگفتیها و میلیونها میلیون موجودات زنده ، و اسرار
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 289@@@
عجیب و نظامهای ویژه اش آفریده است که تفکر در یک گوشه ای از آن می تواند ما را به آفریننده توانائی که دست قدرتش این گردونه عظیم را به حرکت در آورده ، و نور حیات و زندگی را همه جا پاشیده است ، رهنمون گردد .
موضوع خلقت آسمانها و زمین در ((شش روز)) کرارا در آیات قرآن آمده است .**مانند سوره اعراف 54-سوره یونس 3-سوره هود 7-سوره سجده 4-سوره حدید 4-سوره فرقان 59***
کلمه ((یوم )) - چنانکه قبلا هم گفته ایم - در لغت عرب و معادل آن ((روز)) در لغت فارسی ، و یا در سائر لغات در بسیاری از موارد به معنی دوران استعمال می شود ، نه به معنی بیست و چهار ساعت و یا دوازده ساعت ، فی المثل می گوئیم : ((یک روز مردم در سایه پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله ) زندگی می کردند ، و روز دیگر جباران بنی امیه و بنی عباس بر مردم مسلط شدند)) .
پیدا است ((روز)) در این تعبیرات به معنی ((دوران )) است ، خواه یکسال باشد یا صد سال یا هزاران و یا میلیونها سال . مثلا می گوئیم یک روز کره زمین یکپارچه آتش بود ، روز دیگری سرد شد ، و آماده حیات ، تمام این تعبیرات اشاره به دورانها است .
بنابراین از آیه فوق استفاده می شود که خداوند آسمانها و زمین و تمامی موجودات آنها را در شش دوران آفریده است .
(مشروح این سخن را در جلد ششم صفحه 200 تا 204 ذیل آیه 54 سوره اعراف بیان کرده ایم ) .
بنابراین جائی برای این سؤال باقی نمی ماند که قبل از آفرینش خورشید و کره زمین شب و روزی نبود تا خداوند عالم را در شش روز آفریده باشد .
بعد از ذکر دلائل مختلف معاد و ترسیم صحنه های مختلفی از قیامت چون
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 290@@@
به هر حال گروهی تسلیم حق نیستند و لجاجت و پافشاری بر باطل دارند پیامبر (صلی اللّه علیه و آله ) را مخاطب قرار داده می گوید : ((در برابر آنچه آنها می گویند شکیبا باش )) (فاصبر علی ما یقولون ) .
چرا که تنها با نیروی صبر و استقامت می توان بر این مشکلات پیروز شد ، و توطئه های دشمن را در هم شکست ، و نسبتهای ناروای آنها را در مسیر حق تحمل کرد .
و از آنجا که صبر و استقامت نیاز به پشتوانه ای دارد ، و بهترین پشتوانه یاد خدا و ارتباط با مبداء علم و قدرت جهان آفرین است در دنبال این دستور می افزاید : ((و تسبیح و حمد پروردگارت را قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن بجا آور)) (و سبح بحمد ربک قبل طلوع الشمس و قبل الغروب ) .
همچنین ((در قسمتی از شب او را تسبیح کن و بعد از سجدهها)) (و من اللیل فسبحه و ادبار السجود) .
این یاد مداوم و تسبیح مستمر همچون قطره های حیاتبخش باران بر سرزمین قلب و جان تو می ریزد ، و آن را سیراب می کند ، دائما به تو نشاط و حیات می بخشد و به استقامت در مقابل مخالفان لجوج دعوت می کند .
در اینکه منظور از تسبیح خداوند در این مواقع چهارگانه (قبل از طلوع آفتاب قبل از غروب ، در شب ، و بعد از سجده ها) چیست ؟ در میان مفسران گفتگو بسیار است .
بعضی معتقدند که این تعبیرات اشاره به نمازهای پنجگانه روزانه و بعضی از نوافل پرفضیلت است ، به این ترتیب که ((قبل طلوع الشمس )) اشاره به نماز صبح است ، زیرا آخر وقت آن طلوع آفتاب می باشد .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 291@@@
و ((قبل غروب الشمس )) اشاره به نماز ظهر و عصر است ، چرا که آخر وقت هر دو غروب آفتاب است .
((و من اللیل )) نماز مغرب و عشا را بیان می کند ، ((و ادبار السجود)) نظر به نافله های مغرب دارد که بعد از مغرب بجا آورده می شود .
((ابن عباس )) همین تفسیر را پذیرفته ، با این قید که ((ادبار السجود)) را اشاره به تمام نمازهای نافله ، دانسته است که بعد از فرائض انجام می شود ، ولی از آنجا که در میان نوافل روزانه به عقیده ما تنها نافله مغرب و عشاء است که بعد از این نمازها انجام می شود این تعمیم صحیح نیست .
بعضی دیگر ((قبل طلوع الشمس )) را اشاره به نماز صبح ، و ((قبل الغروب )) را اشاره به نماز عصر ، و ((من اللیل فسبحه )) را اشاره به نماز مغرب و عشاء ، دانسته اند ، و به این ترتیب بدون هیچ دلیل روشن سخن از نماز ظهر به میان نیامده است ، و این دلیل بر ضعف این تفسیر است .
در روایتی نیز از امام صادق (علیه السلام ) می خوانیم : هنگامی که از آیه ((و سبح بحمد ربک قبل طلوع الشمس و قبل الغروب )) سؤال کردند فرمود : تقول حین تصبح و حین تمسی عشر مرات لا اله الا الله وحده لا شریک له ، له الملک ، و له الحمد ، یحیی و یمیت ، و هو علی کل شی ء قدیر :
((هنگام صبح و عصر ده بار این ذکر را می گوئی لا اله الا الله . . . .))**(مجمع البیان) ذیل آیات مورد بحث***
این تفسیر با تفسیر اول منافاتی ندارد و ممکن است هر دو در معنی آیه جمع باشد .
قابل توجه اینکه نظیر همین معنی با تفاوت مختصری در آیه 130 سوره طه نیز آمده است ، آنجا که می فرماید : ((و سبح بحمد ربک قبل طلوع الشمس
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 292@@@
و قبل غروبها و من اناء اللیل فسبح و اطراف النهار لعلک ترضی )) :
((قبل از طلوع آفتاب ، و پیش از غروب آن ، و همچنین در اثناء شب ، و اطراف روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور تا خشنود شوی )) .
جمله لعلک ترضی نشان می دهد که این عبادات و تسبیحات نقش مهمی در آرامش فکر و رضایت خاطر آدمی دارد ، و به او در برابر حوادث سخت نیرو و توان می بخشد .
این نکته نیز قابل توجه است که در آیه 49 سوره طور چنین آمده است و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم : ((برخی از شب را تسبیح خدا کن و به هنگام پشت کردن ستارگان )) .**باید توجه داشت که در اینجا (ادبار) (بروزن اقبال) به معنی پشت کردن است و در آیات مورد بحث (ادبار) بر وزن (ابزار) جمع (دبر) به معنی پشت می باشد بنابراین (ادبار السجود) به معنی بعد از سجده ها است و (ادبار النجوم) به معنی هنگام پشت کردن ستارگان است***
در حدیث آمده است که علی (علیه السلام ) فرمود : ((ادبار السجود)) دو رکعت نافله ای است که بعد از مغرب می خوانند (توجه داشته باشید نافله مغرب چهار رکعت است که در اینجا فقط به دو رکعت آن اشاره شده ) و ((ادبار النجوم )) دو رکعت نافله صبح است که قبل از نماز صبح و به هنگام غروب ستارگان بجا می آورند)) .**(مجمع البیان) ذیل آیات مورد بحث***
در روایتی نیز آمده است که منظور از ((ادبار السجود)) همان نماز وتر است که در آخر شب انجام می شود .**همان مدارک***
به هر حال تفسیر اول از همه مناسبتر به نظر می رسد هر چند وسعت و گسترش
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 293@@@
مفهوم تسبیح بسیاری از تفسیرهای دیگر را که در روایات به آن اشاره شده شامل می گردد .