این آیات همچنان بحث ((دلائل معاد)) را دنبال می کند ، گاه از طریق ((قدرت بی انتهای حق )) و گاه از ((وجود صحنه های معاد در همین دنیا)) کمک می گیرد .
نخست توجه منکران را به آفرینش آسمانها جلب کرده ، می گوید : آیا به آسمان در بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده ایم بی آنکه ستون و پایهای داشته باشد؟! ((و چگونه آن را به وسیله ستارگان زینت بخشیده ایم در حالی که هیچ شکاف و ناموزونی در آن وجود ندارد))؟! (ا فلم ینظروا الی السماء فوقهم کیف بنیناها و زیناها و ما لها من فروج ) .
منظور از نگاه کردن در اینجا نگاهی تواءم با اندیشه و تفکر است که انسان را به قدرت عظیم خالق این آسمان پهناور و شگفتیهایش آشنا سازد که هم عظمت خیره کننده ای دارد ، و هم زیبائیهای فراوان و هم استحکام و نظم و حساب .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 234@@@
جمله و ما لها من فروج (هیچ شکافی در آن نیست ) یا به معنی عدم وجود نقص و عیب و ناموزونی است ، چنانکه بعضی از مفسران گفته اند ، و یا به معنی عدم وجود شکاف در خصوص آسمانی است که اطراف زمین را احاطه کرده ، و جو زمین نامیده می شود ، و به گفته قرآن ((سقف محفوظی )) است (انبیاء - 32) که راه را بر سنگهای آسمانی که به طور مداوم با سرعت سر سام آوری به سوی زمین می آید می بندد ، و قبل از وصول به سطح زمین آنها را آتش می زند و خاکستر می کند ، و همچنین از اشعه های کیهانی زیانبخش ممانعت به عمل می آورد .
و گرنه آسمان به معنی محل ستارگان یک فضای خالی است که این کرات در آن شناورند .
در اینجا احتمال سومی نیز وجود دارد و آن اینکه جمله بالا اشاره به نظریه وجود ((اتر)) (اثیر) باشد ، مطابق این نظریه تمام عالم هستی و فواصل ستارگان پر است از مادهای بی رنگ و بی وزن به نام ((اتر)) که حامل امواج نور است و آن را از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل می کند ، طبق این نظریه هیچ شکاف و فرجه ای در تمام عالم آفرینش نیست ، و سیارات و ثوابت در ((اتر)) غوطه ورند .
البته این سه تفسیر با هم منافاتی ندارند ، هر چند تفسیر سوم که متکی به فرضیه اتر می باشد قابل اعتماد نیست ، چون موضوع اتر از نظر دانشمندان هنوز به طور قطع ثابت نشده است .
سپس به عظمت آفرینش زمین پرداخته می افزاید : ((و زمین را گسترش دادیم و در آن کوه های عظیمی افکندیم ، و در آن از هر نوع و از هر جفت گیاه بهجتانگیز رویاندیم )) (و الارض مددناها و القینا فیها رواسی و انبتنا فیها من کل زوج بهیج ) .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 235@@@
آری آفرینش زمین از یکسو ، گسترش آن (بیرون آمدن از زیر آب ) از سوی دیگر ، پیدایش کوهها که ریشه های آن به هم پیوسته و همچون زرهی زمین را در برابر فشارهای درونی و برونی و جزر و مدهای حاصل از جاذبه ماه و خورشید حفظ می کند ، از سوی سوم ، و پیدایش انواع گیاهان با آنهمه عجائب و زیبائیها از سوی چهارم همگی دلیل بر قدرت بی پایان او است .**درباره فوائد آفرینش کوهها و همچنین گسترش زمین و زوجیت در عالم گیاهان بحث مشروحی در سوره رعد جلد دهم صفحه 113 به بعد (ذیل آیه 3) داشتیم***
تعبیر به من کل زوج اشاره به مساءله زوجیت در عالم گیاهان است که در موقع نزول این آیات هرگز به عنوان یک اصل کلی کشف نشده بود و بعد از قرنها علم و دانش بشر پرده از روی آن برداشت ، و یا به معنی اصناف و انواع مختلف گیاهان است ، چرا که تنوع در عالم گیاهان فوق العاده زیاد و حیرتانگیز است .
در آیه بعد نتیجه گیری کرده ، می گوید : ((همه اینها را به منظور بینائی و بیداری بندگانی آفریدیم که می خواهند به سوی ما باز گردند)) و حق را دریابند (تبصرة و ذکری لکل عبد منیب ) .**(تبصرة) می تواند (مفعول له) بوده باشد یا (مفعول مطلق) ولی احتمال اول مناسبتر است .
(ذکری) نیز عطف بر آن است و همان معنی را می بخشد***
آری کسی که قدرت بر آفرینش آسمانها با آنهمه عظمت و زیبائی ، و زمین با اینهمه نعمت و جمال و نظم و حساب دارد ، چگونه نمی تواند مردگان را بار دیگر لباس حیات بپوشاند ، و قیامتی بر پا کند؟ آیا این قدرت عظیم خیره کننده دلیل روشنی بر امکان معاد نیست !
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 236@@@
در آیه بعد پایه استدلال دیگری را می نهد و می گوید : ((و از آسمان ، آبی پر برکت فرستادیم ، و به وسیله آن باغها و دانه هائی را که درو می کنند رویاندیم )) (و نزلنا من السماء ماء مبارکا فانبتنا به جنات و حب الحصید) .
((جنات )) در اینجا اشاره به باغهای میوه است ، و ((حب الحصید)) (دانه های قابل درو) اشاره به حبوباتی همچون جو ، گندم و مانند آن است که مواد اصلی غذای انسانها را تشکیل می دهد .
سپس می افزاید : و همچنین نخلهای بلندقامتی که میوه های متراکم دارند (و النخل باسقات لها طلع نضید) .
((باسقات )) جمع ((باسقه )) به معنی مرتفع و بلند است و ((طلع )) به ثمره درخت خرما در آغاز ظهورش گفته می شود و ((نضید)) به معنی متراکم است ، مخصوصا خوشه درخت خرما هنگامی که در درون غلاف قرار دارد کاملا روی یکدیگر سوار و متراکم است ، و زمانی که از غلاف بیرون می آید بسیار اعجابانگیز است .
در پایان می گوید : ((همه اینها را به منظور بخشیدن روزی به بندگان آفریدیم ، و با این قطره های حیاتبخش باران زمین مرده را زنده کردیم ، آری زنده شدن مردگان و خروج آنها از قبرها نیز همین گونه است ))! (رزقا للعباد و احیینا به بلدة میتا کذلک الخروج ) .**در آیات دیگر نیز در این زمینه بحث شده است (به جلد 18 تفسیر نمونه صفحه 190 به بعد ذیل آیه 9 فاطر و صفحه 485 همین جلد 18 ذیل آیات آخر سوره یس مراجعه فرمائید)***
و به این ترتیب ضمن یاد آوری نعمتهای عظیمش به بندگان ، و تحریک
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 237@@@
حس شکرگزاری آنها در مسیر شناخت او ، به آنها یاد آور می شود که شما نمونه معاد را همه سال در برابر چشمان خود در همین جهان می بینید ، زمینهای مرده و خشک و خالی از هر گونه آثار زندگی بر اثر نزول قطرات باران به حرکت در می آیند ، و غوغای رستاخیز را سر می دهند ، از هر گوشه گیاهی می روید و ((وحده لاشریک له )) می گوید!
این جنبش عظیم و حرکت به سوی حیات و زندگی در عالم گیاهان بیانگر این واقعیت است که آفریدگار عالم می تواند موجودات مرده را بار دیگر حیات بخشد چرا که وقوع چیزی اقوی دلیل بر امکان آن است .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 238@@@