در روایات و سخنان عرفا شناخت حقیقی، یعنی شناخت شهودی و حضوری خداوند مطرح شده است؛ شناختی که با علم حصولی و بر اثر فعالیت ذهنی و عقلی به دست نمیاید. این شناخت که در روایات از آن به رؤیت خدا تعبیر شده، از مقوله دانستن نیست که از طریق مجموعهای از مفاهیم ذهنی به دست آید، بلکه از مقوله دریافت و درک شهود یاست که بندگان ناب و خاص خدا بدان نایل میشوند؛ آنان که روح و دل خویش را از زنگار حجابهای مادی زدوده و آن را جلوهگاه نور و تجلیات الهی ساختهاند و تن و دل را به عبادت و اطاعت خدا آزمودهاند. این همان معرفتی است که وقتی از امیرمؤمنان علیهالسلام سوال شد که آیا خدا را دیدهای، فرمود:
افاعبد ما لا اری؟؛
آیا کسی را که ندیدهام بپرستم؟
آنگاه وقتی از کیفیت رؤیت خدا سوال میکنند، میفرماید: لا تدرکه العیون بمشاهدة العیان و لکن تدرکه القلوب بحقایق الایمان؛(242)
چشمها او را چون اجسام در نیابند؛ اما دلها در پرتو ایمان راستین او را دریابند.
رسیدن به چنین معرفتی، حلقه نهایی تعالیم انبیا برای هدایت بشر به توحید ناب است که افراد اندکی که از قابلیت و ظرفیت وجودی بسیار بالایی برخوردار هستند، از آن بهرهمند میشوند.
توضیح آنکه: پیامبران در گام اول کوشیدند معرفت عقلی بشر به خداوند را تقویت کنند و آن را خالص سازند. آنان در گفتگو و مجادله با مشرکان و بتپرستان، در پی آن بودند که خداوند را از صفات مادی که دلها و ذهنهای بیمار، بر اثر تشبیه خدا با موجودات مادی بدان معتقد شده بودند، منزه سازند؛ از این رو پیوسته در سخنان خود به تسبیح و تنزیه خداوند میپردازند و به بشر یادآور میشدند که خداوند مرکب نیست و نیز خدا جسم ندارد که با چشم مشاهده شود؛ و اساسا نمیتوان خداوند را با مخلوقات مقایسه کرد: لیس کمثله شیء و هو السمیع البصیر؛(243)
چیزی همانند او نیست و اوست شنوا و بینا.
انان همچنین در این مرحله - علاوه بر ذکر صفات سلبی خدا و تنزیه خداوند از آنها - در صدد برآمدند که با مجموعهای از مفاهیم کلی عقلی، ذهن بشر را تقویت و تربیت کنند تا به صفات ثبوتی الهی شناخت حصولی پیدا کند.
بر اثر فعالیت انبیا در این مرحله و استدلال حکما و متکلمان بر بساطت ذات الهی و عینیت ذات و صفات و نفی ترکیب از خدا، معرفت صحیح حصولی برای بشر حاصل میشود.
تلاش انان در گام بعدی این بود که ثابت کنند علاوه بر شناخت حصولی خدا، میتوان بر اثر عبادت باطاعت خدا و تکامل معنوی، با علم شهودی، خداوند را درک کرد. ارتباط حضوری با خداوند در افق فهم ما نیست؛ اما برای اثبات وجود چنین راهی میتوان بازتابهای هر چند ضعیف آن را ذکر کرد که گاهی نیز در ما رخ میدهند. به عنوان نمونه گاهی انسان در شرایط بسیار دشوار و حساسی قرار میگیرد که دستش از همه وسایل کوتاه میشود؛ در این هنگام نه کاری از خودش ساخته است و نه امیدی و اعتمادی به دیگران دارد؛ اما ناگهان احساس میکند از درون با غیب ارتباط پیدا کرده و نوری به دلش تابیده که راه نجات از سختیها و دشواریها را به او مینمایاند. اینجاست که از عمق دل خدا را صدا میزند. وجود چنین حالاتی، حاکی از آن است که ورای اوصاف، مفاهیم و شناخت حصولی، معرفت حضوری خداوند قرار دارد. اگر انسان به گسترش و تعمیق توجهات قلبی خود به خداوند بپردازد و از حوزه مفاهیم و الفاظ فراتر رود، رفتهرفته دلش با خداوند آشنا میشود. او در این سیر به مرحلهای میرسد که کاملا به خداوند مرتبط می گردد تا آنجا که برایش هیچ لذتی فراتر از مناجات و ارتباط عاشقانه با خداوند وجود ندارد و از ژرفای دل میگوید:
فانک سیدی و معتمدی و رجایی و انت غایة مطلوبی و منای فی منقلبی و مثوای؛(244)
تو سید، مولا، مورد اعتماد و امید من هستی و تو مطلوب و آرزوی من در دنیا و آخرت میباشی.
امام سجاد علیهالسلام در مناجات و گفت و گوی عاشقانه با خدا میگویند:
و رؤیتک حاجتی و جوارکطلبی و قربک سؤلی؛
مقصدم خشنودی توست و نیازمند مشاهده تو هستم و نعمت جوار تو مطلوب من است و مقام قربت منتهای خواسته من.(245)
مسلما مشاهده خدا که خواسته حضرت است، از طریق مفاهیم و با استدلال و برهانهای عقلی حاصل نمیشود، بلکه این مشاهده در پرتو عبادت، اطاعت خدا، استفاده بیشتر از نماز و تعمیق و گسترش توجهات قلبی به خداوند به دست میآید.
روشن شد که صفت احدیت، از وحدت حقیقی ذات الهی و عینیت ذات با صفات الهی و نفی هر گونه ترکیب و تجزیه در ذات خداوند حکایت میکند. همچنین شناخت کنه ذات، صفات و از جمله مقام احدیت خداوند برای ما ممکن نیست - چون چنین شناختی از طریق مفاهیم و علم حصولی به دست نمیآید - اما نباید استدلالات عقلی و برهانهای اثبات وجود خدا را بیفایده شمرد و تلاشهای فکری و عقلی برای شناخت هر چند محدود خدا را کنار نهاد و تنها به توجه قلبی به خداوند بسنده کرد و کوشید تا از طریق دل ارتباط با خداوند حاصل شود؛ چون چنین رویکردی، انحرافی و به معنای کنار زدن اندیشه در حوزه معارف الهی است و گفتار و سیره بزرگان دین آن را بر نمیتابد. همچنین به مثابه نادیده گرفتن تلاشهای علمی و عقلانی انبیا و پیشوایان معصوم ما در این عرصه است.تردید طرح صفات ثبوتی و سلبی خداوند در قرآن و روایات و از جمله مباحثی که در کتاب توحید صدوق از زبان پیشوایان معصوم ما وارد شده، همه برای این است که از طریق عقل و برهانهای عقلی به مبدا وجود پی ببریم. البته نباید به شناخت عقلی خداوند اکتفا کنیم، و پس از آنکه به خداوند شناخت حصولی پیدا کردیم، خاضعانه از خداوند بخواهیم که راهی به سوی خویش در دل ما بگشاید تا از این طریق بتوانیم به مشاهده تجلیات او نایل شویم.