نماز یکی از مهمترین تکالیف هر مسلمانی است و او وظیفه دارد که هر روز پنج بار آن را بخواند. این فریضه الهی در ظاهر عمومیترین عمل عبادی است که هر مسلمانی انجام میدهد؛ اما بهترین راه برای نیل انسان به سعادت است؛ از این رو معراج مؤمن معرفی شده. بدین منظور برای استفاده بیشتر از این کیمیا و اکسیر الهی، مباحثی را درباره اذان، اقامه و سوره حمد ارائه دادیم.
اکنون با توجه به این که معمولان نمازگزاران پس از سوره حمد، سوره توحید را میخوانند و همچنین با عنایت به اهمیت و جایگاه خاص سوره توحید در قرآن مباحث پایان خود را به این سوره مبارکه اختصاص میدهیم. قبل از آنکه به بررسی و تفسیر این سوره شریف بپردازیم، لازم است چند روایت درباره اهمیت و جایگاه آن ذکر کنیم. سپس بحث را پی گیریم:
1. از ابن عباس نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: قل هو الله احد ثلث القرآن؛(232)
سوره قل هو الله احد (توحید) ثلث قرآن است؛
2. پیامبر صلی الله علیه و آلهو سلم برای راهنمایی و تربیت اصحاب و یاران خود و توجه دادن آن به معارف و حقایق قرآنی و الهی، روشهای تربیتی خاصی را اعمال میکردند. بر این اساس، روزی به اصحابشان فرمودند: کدام یک از شما عمر خود را به روزه سپری میکند؟
سلمان قدس سره گفت: من، ای رسول خدا!
حضرت فرمود: کدام یک از شما شب را به مناجات و عبادت خدا زنده میدارد؟
مجددا سلمان عرض کرد: من، ای رسول خدا!
برای بار سوم حضرت فرمودند: کدام یک از شما در هر روز قرآن را ختم میکند؟
باز هم سلمان عرض کرد: من، ای رسول خدا!
یاران حضرت از پاسخهای سلمان تعجب کردند و یکی از آنان با ناراحتی و ناباورانه و از روی تعصب قومی و نژادی گفت:
ای رسول خدا، سلمان مردی از فارس است که میخواهد بر ما [اعراب ]فخر بفروشد. شما فرمودید: کدامین شما عمر خویش را به روزه سپری میکند، او در پاسخ گفت: من؛ در حالی که در بیشتر روزها غذا میخورد. شما فرمودید: کدام یک از شما شب را بیدار میماند و به مناجات با خدا میپردازد، او در پاسخ گفت: من؛ در حالی که او بیشتر شب را به خواب سپری میکند. شما فرمودید: کدامین شما در هر روز قرآن را ختم میکند و به پایان میرساند، او در پاسخ گفت: من؛ در حالی که در بیشتر روزها ساکت است [و چیزی نمیخواند].
حضرت فرمودند: فلانی، من چون لقمان حکیم برای تو هستم (یعنی از روش استدلال و احتجاج او استفاده میکنم.) از سلمان سوال کن تا تو را [به آنچه گفت ] آگاه سازد.
آن مرد خطاب به سلمان گفت: آیا تو بر این تصور نیستی که همه عمر روزه میگیری؟
سلمان گفت: بله.
آن مرد گفت: من در بیشتر روزها تو را میبینم که غذا میخوری؟
سلمان گفت: حقیقت آنگونه که تو میاندیشی نیست. همانا من در هر ماه تنها سه روز روزه میگیرم و خداوند فرمود: هر کس یک حسنه بیاورد خداوند ده برابر به او پاداش میدهد.(233) همچنین من روزه ماه شعبان را به روزه ماه رمضان متصل میکنم و از این جهت همه عمرم به روزه داری سپری میگردد.
آن مرد گفت: آیا تو در این تصور نیستی که شب را زنده میداری؟
سلمان گفت: بله.
آن مرد گفت: تو بیشتر شب را میخوابی!
سلمان گفت: حقیقت آنگونه که تو میاندیشی نیست. من از حبیبم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: کسی که در شب با طهارت با وضو بخوابد، چنان است که شب را احیا داشته؛ و من هر شب با وضوخوابم.
آن مرد گفت: آیا تو بر این تصور نیستی که در هر روز قرآن را ختم میکنی؟
سلمان گفت: بله.
آن مرد گفت: ولی تو در بیشتر روزها ساکت هستی؟
سلمان گفت: حقیقت آنگونه که تو میاندیشی نیست. من از حبیبم، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که به علی علیهالسلام فرمود:
تو در امت من چون قل هو الله احد هستی. پس کسی که یکبار آن سوره را بخواند، یک سوم قرآن را خوانده و کسی که دو بار آن را بخواند، دو سوم قرآن را خوانده و کسی که سه بار آن را بخواند، همه قرآن را خوانده است. همچنین کسی که با زبان تو را دوست بدارد [یعنی دوستی تو را با زبان اظهار کند] یک سوم ایمان او حاصل شده و کسی که با زبان و دل تو را دوست بدارد، دو سوم ایمانش حاصل گردیده و کسی که علاوه بر دوستی با قلب و زبان، به تو یاری رساند ایمانش کامل شده است. سوگند به خدایی که مرا به حق معبوث کرد، ای علی، اگر اهل زمین چون اهل آسمان تو را دوست میداشتند، احدی با آتش جهنم عذاب نمیدید
و من (سلمان) در هر روز سه بار سوره قل هو الله احد را قرائت میکنم. پس از سخنان سلمان، آن مرد معترض سرافکنده برخاست و رفت.(234)
3. در روایتی وارد شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گروهی را به فرماندهی حضرت علی علیهالسلام [برای جنگ] فرستادند. وقتی آن گروه [از جنگ] برگشتند، پیامبر از آنان [درباره علی علیهالسلام] سوال کرد، آنها گفتند: رفتار او بسیار نیکو بود؛ اما ایشان در هر نماز [بعد از حمد] فقط سوره توحید را میخواندند.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از علی علیهالسلام درباره علت آن کار پرسیدند، حضرت در پاسخ فرمود: چون سوره قل هو الله احد را دوست میدارم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: همانطور که تو آن سوره را دوستداری، خداوند نیز تو را دوست میدارد.(235)
4. با عنایت به این که سوره توحید دارای محتوا و غنایی است که به تنهایی شناخت کاملی از توحید و خداوند متعال در اختیار انسان مینهد، امام صادق علیهالسلام نقل میکنند:
ان الیهود سالوا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فقالوا انسب لنا ربک، فلبث ثلاثا لایجیبهم ثم نزلت قل هو الله احد؛(236)
یهودیان از رسول خدا صلی الله علیه و آلهو سلم سوال کردند و گفتند: حقیقت پروردگارت را برای ما بیان کن؟
حضرت سه روز درنگ کردند و به آنها پاسخ ندادند؛ سپس سوره قل هو الله احد نازل شد.