علمای اخلاق با تاسی از معصومان علیهم السلام مباحثی را در مراتب نیت در عبادت و تقسیمبندی عبادات ذکر کردهاند. در این جهت امام صادق علیهالسلام در یک تقسیمبندی برای بندگان خدا میفرماید:
العباد ثلاثة: قوم عبدوا الله عز و جل خوفا فتلک عبادة العبید، و قوم عبدوا الله تبارک و تعالی طلبا للثواب فتلک عبادة الاجراء، و قوم عبدوا الله حبا له فتلک عبادة الاحرار و هی افضل العبادة؛(63)
عبادتکنندگان سه دستهاند: گروهی که خدا را به جهت ترس [از جهنم ]عبادت میکنند، این عبادت بردگان است، و گروهی که برای رسیدن به ثواب و پاداش خداوند را عبادت میکنند، این عبادت اجیران و مزدگیران است؛ و گروهی که خداوند را فقط به جهت محبت به او عبادت میکنند، این عبادت آزادگان و برترین عبادات است.
روایات متعددی درباره تقسیمبندی عبادتکنندگان وارد شده که مضمون همه آنها این است که نیت افراد برای عبادت خدا، متفاوت است و در کل، عبادتکنندگان از سه انگیزه برای عبادت خدا برخوردارند: دستهای که تنها ترس از عذاب خدا آنان را به عبادت وا میدارد که اگر خداوند جهنم را نمیآفرید و عذاب عالم برزخ و قیامت در کار نبود و مطلقا کسی عذاب نمیشد و مردم تنها از لحاظ برخورداری از اصل ثواب، مراتب آن و درجات بهشت متفاوتبودند، این دسته خدا را نمیپرستیدند؛ چون آنان طمعی به بهشت و ثواب ندارند و تنها ترس از عذاب خدا باعث میشود که واجبات را انجام دهند. مثلا کسی که شب دیر خوابیده و خوابش سنگین است و برایش دشوار است که قبل از طلوع آفتاب برخیزد و نماز بخواند - به خصوص اگر هوای بیرون سرد باشد و او مجبور باشد با آب سرد وضو بگیرد - اگر ترس از جهنم نبود، او برای نماز از جا بر نمیخاست و بستر گرم را بر ثواب الهی ترجیح میداد.
پس انگیزه این دسته از عبادتکنندگان، ترس از عذاب و مصون ماندن از آتش جهنم است؛ نظیر بردگانی که در دوران بردهداری در مالکیت افراد ثروتمند بودند و به عنوان یک کالا در معرض خرید و فروش قرار میگرفتند و مجبور بودند که برای ارباب خود کار میکنند و اگر از فرمان ارباب خود شانه خالی میکردند، سزای آنان شکنجه و تازیانه بود. همچنان که بردگان از ترس تنبیه و تازیانه ارباب خود کار میکنند، گروهی از بندگان خدا نیز از ترس عذاب خدا عبادت می کند. این نوع عبادت، پایینترین مرتبه عبادت به شمار میآید.
دسته دوم که همتشان از دسته اول بلندتر است و از مرتبه عالیتری از عبادت برخوردارند، کسانی هستند که نعمتهای اخروی و ثواب و بهشتی که خداوند در قرآن مردم را به آنها دعوت کرده، موجب عبادتشان شده است.
انگیزه آنان برای عبادت، ترس از عذاب جهنم نیست، بلکه برای رسیدن به نعمتهای الهی، خداوند را میپرستند. به واقع آنان خوی تجارتپیشگی دارند و انگیزه آنها رسیدن به سود سرشار است. ایشان در پی آن هستند که در معامله خود با خداوند به سود بزرگی که بهشت و نعمتهای آن است، برسند.
در روایتی که ذکر کردیم، از عبادت آنان به عبادة الاجراء عبادت مزدگیران تعبیر شده و در برخی از روایات دیگر تعبیر عبادة التجار(64) آمده است.
دسته سوم از بندگان خدا کسانی هستند که به عالیترین و خالصانهترین مراتب عبادت خداوند دست یافتهاند. عبادت این دسته به جهت ترس از عذاب الهی و طمع رسیدن به بهشت نیست، بلکه انگیزه آنان در بندگی خدا - به دلیل رسیدن به عالیترین مراتب معرفت و عرفان الهی - فقط عشق و محبت به خداوند است.
در بیان انگیزه این گروه از بندگان خدا در عبادت پروردگار خویش، تعابیر گوناگونی در روایات آمده است؛ از جمله در روایتی که ذکر کردیمانگیزه این دسته که گروه آزادگان نامیده شدهاند، محبت خداوند و در بعضی دیگر شکر نعمتهای خدا ذکر شده است. شاید اختلاف تعابیر روایات به جهت تفاوت فهم مخاطبان و راویان آن روایات بوده است و در هر روایتی به فراخور فهم مخاطبان، عالیترین انگیزه عبادت خدا بیان شده است.