خلاصه سخن این است که در حد ایمان و معرفت خود و با توجه به توفیقی که خداوند به ما عنایت کرده، بکوشیم بیشترین استفاده از نماز را ببریم. وقتی سوره حمد را میخوانیم، به عظمت و محتوای غنی و ارزشمند آن توجه داشته باشیم و به آن سادن ننگریم. کلام خدا چونان ذات وی عظمت و ارزش بینهایت دارد و اگر پرتو اندکی از قرآن و کلام خدا بر دل ما بتابد و آن را نورانی کند، ارزشش از همه داراییها و ارزشهای دنیا بیشتر است؛ پس نباید خواندن سوره حمد در نماز تنها لقلقه زبان ما باشد، بلکه باید با تعمق، توجه و تمرکز حواس آن را بخوانیم و به محتوای غنی آن توجه داشته باشیم.
نکته دیگر آنکه وقتی قرآن میخوانیم، باید توجه داشته باشیم که در برابر خداییم و برای او قرآن میخوانیم. شاگرد وقتی میخواهد درسی را که از معلم خود فرا گرفته باز گوید، با رعایت ادب و احترام در برابر معلم خویش میایستد و با توجه کامل درس را باز میگوید تا اشتباه نکند. ما نیز وقتی در برابر خداوند میایستیم، باید محضر او را درک کنیم و با رعایت نهایت ادب و احترام نماز بخوانیم.
نکته دیگر آن که وقتی کسی گوهر گرانبهایی دارد، با تمام وجود از آن محافظت میکند و اجازه نمیدهد دزد و دشمن آن را برباید. حال وقتی خداوند به جهت لطف و عنایت ویژهای که به هدایت ما دارد، گوهر گرانبهای قرآن را در اختیار ما نهاده - گوهری که ارزش وجودی آن قابل سنجش با همه ثروتهای دنیا نیست - آیا نباید آن را از راهزنان و دزدان حفظ کنیم؟
خداوند نعمت نماز و قرآن را در اختیار ما نهاده و هنگامی که ما آن را با توجه و حضور قلب میخوانیم، ارزش آن برای ما از همه نعمتهای دنیایی بیشتر است و سرمایهای که در پرتو همین نماز و قرآن عاید ما میشود، بیپایان است؛ اما باید متوجه باشیم که دشمن غدار و حیلهگری چون شیطان داریم که پیوسته با شگردها و حیلههای گوناگون و متفاوت می کوشد تا آن گوهر گرانقدر را از ما برباید. او با تجربههای فراوانی که در عمر طولانی خود فرا گرفته، برای هر یک از مؤمنان نقشهای دارد و به فراخور حال و انگیزه و نگرش هر یک از آنان راهکاری برای نفوذ و تاثیرگذاری بر میگزیند. او آن قدر در کار خود مهارت دارد که توانست حضرت آدم و حوا را فریب دهد و مسلمان پس از آن، تجربههای او افزونتر و گستردهتر شده و برای وی فریب دادن ما بسیار راحت است.
کسی که در برابر دشمن توانمندی ایستاده که نمیتواند با او مقابله کند و کسی نیز از او حمایت نمیکند، ناامیدانه شکست را میپذیرد؛ اما وقتی مؤمنان در برابر شیطان و دزدان عقیده قرار دارند، باید به خداوند اتکا داشته باشند و بدانند که خداوند آنان را کمک میکند و از شر شیطانها و مفسدان نجاتشان میدهد؛ از این رو سفارش شده هنگام نماز خواندن برای این که شیطان گوهر ارتباط با خدا را از ما نگیرد، از شر او به خداوند پناهنده شویم و قبل از خواندن سوره حمد، اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بگوییم. خداوند نیز میفرماید:
فاذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم؛(77)
پس چون قرآن میخوانی از شیطان رانده شده به خدا پناه ببر.
شیطان پیوسته میکوشد ایشان را از مسیر حق منحرف کند و درگیر دنیازدگی و شهوتپرستی نماید. او تلاش میکند که ما را به مراکز شیطانی و سیاستبازان دینفروش و فرهنگسوز جذب کند.
همچنین او اگر نتواند ما را از اصل نماز باز دارد، وقتی مشغول نماز میشویم، ذهنمان را متوجه امور دنیوی میکند و چه بسا اموری را که قبل از نماز از آنها غافل بودیم، در نماز به یادمان میآید. او بدین وسیله میخواهد ما را از سعادت درک حضور الهی و ارتباط با خدا باز دارد؛ اما در مقابل، ما نباید توفیق بزرگ ارتباط با خدا را ارزان از کف بدهیم و هنگام نماز از صمیم دل از خداوند بخواهیم که ما را در پناه خود گیرد و از وسوسههای شیطانی حفظ کند.
تصور کنید کسی را که فرصتی یافته با معشوق خود خلوت کند و از گفت و گوی با وی لذت برد. او این فرصت را مغتنم می شمارد و با کسی که مانع تداوم گفت و گوی او با معشوقش شود، مقابله میکند؛ او حتی عاجزانه و با التماس از معشوقش میخواهد که به گفتو گوی با او ادامه دهد و از لذت لقایش محروم نکند.
کسی که عاشق خداست، میداند که سخن گفتن با خدا چه لذتی دارد؛ لذتی که قابل مقایسه با لذتهای دنیایی نیست و درد حرمان از آن التیامناپذیر است.
این انس از آن رو که از گفت و گوی ظاهری فراتر رفته و با شهود و عرفان محبوب و بلکه با جذبه معشوق همراه شده، لذتی بینهایت و وصفناشدنی برای عاشق در پی دارد. عاشق باید با تمام توان بکوشد که از انس گفت و گوی با معشوق محروم نشود. در این جهت، خداوند در قرآن مکرر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم میخواهد که از شر وسوسهها و جاذبههای شیطانی به خدا پناه برد؛ از جمله میفرماید:
و قل رب اعوذ بک من همزات الشیاطین و اعوذ بک رب ان یحضرون؛(78)
و بگو: پروردگارا، از وسوسههای شیطانها به تو پناه میبرم. و پروردگارا، از این که [آنها] به پیش من حاضر شوند به تو پناه میبرم.