در جمله حی علی خیر العمل نماز بهترین عمل معرفی شده است؛ اما با توجه به این که در بعضی از روایات کارهای دیگری، چجون شهادت در راه خدا، بهترین عمل معرفی شدهاند این سوال مطرح میشود که چگونه در اذان و اقامه گفته میشود که بشتابید به سوی نماز که بهترین عمل است و چرا نماز بهترین عمل معرفی شده؟
در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
فوق کل ذی برّ برّ حتی یقتل الرجل فی سبیل الله فاذا قتل فی سبیل الله فلیس فوقه برّ؛(47)
بالاتر از هر کار نیکی کار نیک دیگری است تا این که مرد در راه خدا شهید میشود که وقتی در راه خداوند شهید گردید، بالاتر از شهادت کار نیک دیگری وجود ندارد.
توضیح سوال این که، نماز به عنوان خیر العمل معرفی شده و در معنای خیر تفضیل و برتری نهفته است. به علاوه میتوان گفت که خیر در اصل أخیر بوده که همزه آن حذف شده و در این صورت اسم تفصیل است و برای برتری بر دیگری وضع گردیده؛ انگاه وقتی خیر بهکلمه دیگری اضافه میشود، به صفت عالی تبدیل میگردد و معنای بهترین را میرساند و دلالت بر حصر نیز دارد.
پس جمله نماز بهترین عمل است حصر را میرساند؛ یعنی بهترین کارها، منحصر در نماز است. پاسخ این است که این حصر اضافی است(48) و با توجه به امتیازاتی که نماز نسبت به سایر اعمال دارد، چنین حصری موجه است، بلکه میتوان گفت: به دلیل امتیازات و ویژگیهای خاصی، نماز بر سایر اعمال و حتی بر جهاد در راه خدا برتری دارد امتیازات و ویژگیهای نماز را میتوان به چهار دسته کلی تقسیم کرد:
1. نماز تنها عمل واجبی است که هر روز و در هر شرایطی برای انسان واجب است و در هر حال انجام دادن آن میسر می باشد. در مقابل، جهاد همواره واجب نیست و همیشه برای انسان امکان شرکت در جهاد وجود ندارد چرا که یا جنگ و جهادی در کار نیست و یا شرایط لازم و کافی برای شرکت در جهان فراهم نیامده.
ممکن است انسان در طول عمر خویش به همه وظایف واجب خود عمل کرده باشد اما جنگی رخ نداده باشد تا در ان شرکت کند. در صورتی که برای او واجب است در اوقات پنجگانه نماز بخواند و در غیر آن نیز میتواند نماز مستحبی بخواند. حتی او میتواند در هنگام کار کردن و حرکت و هنگام سواری یا مسافرت با ماشین و قطار و هواپیما، نماز مسحتبی بخواند و حتی نمازهای نافله را قضا کند و در این صورت به طرف قبله بودن و برخی از شرایطی که در نماز واجب باید رعایت کند، لازم نیست.
خلاصه انکه در هر روز و تحت هر شرایطی واجب است که انسان نماز بخواند، در حالی که سایر عبادتهای واجب چنین ویژگیای ندارند؛ به همین دلیل نماز از اعمال دیگر برتر است؛ مثلا روزه قضا در ماه رمضان واجب است. علاوه بر آن اگر کسی در ماه رمضان بیمار شد یا عذر دیگری داشت، روزه از او ساقط میشود و واجب است که پس از ماه رمضان و پس از برطرف شدن عذر شرعی، روزهاش را قضا کند؛ اما در هر شرایطی - حتی هنگام بیماری که انسان توان ایستادن یا نشستن ندارد - نماز واجب است؛ حتی این که گفتهاند در حال غرق شدن هم باید به هر صورتی کهتواند، نمازش را بخواند.
2. امتیاز دیگر نماز بر سایر عبادات این است که نماز فقط به قصد عبادت و تقرب به خداوند به جا آورده میشود و حقیقت، روح و ماهیت آن، ارتباط با خداوند است و توجه به خدا و عبودیت او در اقوال و اعمال نماز تبلور مییابد.
توضیح این که عبادت به معنای ارتباط با خداوند است و کاری عبادت محسوب میشود که با قصد قربت و عبادت به جا آورده شود و متضمن ارتباط با خدا باشد. پس اگر انسان بدون قصد قربت و عبادت کاری شایسته و ارزشمند انجام داد، عبادت به حساب نمیآید و به او ثواب نمیدهند؛ چون با انگیزه شهوتطلبی یا انگیزهای دیگر آن را انجام داده وقصد عبادت و قربت نداشته است؛ در عین حال ممکن است بر چنین عملی عمل بدون قصد و قربت فوایدی مترتب شود؛ مثلا جهاد را هم میتوان با قصد قربت و به عنوان عبادت و هم با انگیزه غیر الهی انجام داد. روزه عبادت محسوب میشود؛ اما اگر بدون قصد قربت و بدون انگیزه عبادی و مثلا برای سلامت بدن انجام پذیرد، باز فوایدی بر آن مترتب است. همچنین اگر انسان بدون قصد قربت و نیت الهی انفاق کند، عبادت به حساب نمیآید؛ اما بدان جهت که در حد خود کار مثبتی، است فوایدی بر آن مترتب میشود.
این دسته از اعمال که امکان تحقق آنها بدون قصد قربت نیز ممکن است عبادت عرضی هستند؛ چون میتوان آنها را با انگیزه غیر الهی نیز انجام داد و در آن صورت نیز، از حقیقت و هویتی برخوردارند که میتواند فوایدی داشته باشد؛ اما نماز ذاتا عبادت محسوب میشود و بدون انگیزه الهی تحقق نمییابد.
نماز چون روزه نیست که اگر بدون قصد قربت نیز انجام گیرد، فایده داشته باشد، بلکه اگر نماز بدون قصد قربت به جا آورده شود، لغو و بیهوده است و هیچ فایدهای بر آن مترتب نمیگردد. تمام اعمال، حرکات و گفتار در نماز ذاتا به عنوان عبادت و اظهار بندگی به پیشگاه خداوند ادا میشود و ذاتا نمایانگر ارتباط با خداست؛ از این رو نماز از سایر عبادات برتر است.
3. امتیاز دیگری که نماز بر سایر عبادات دارد، این است که در نماز این امکان برای انسان وجود دارد که تمام توجه خود را بر عبادت و ذکر خداوند متمرکز کند و دلش کاملا متوجه خداوند شود و هیچ توجهی به غیر او نداشته باشد. این مرتبه عالی از حضور قلب و تمرکز و توجه به معبود در افراد معمولی وجود ندارد؛ اما نماز دارای این قابلیت هست که همه توجه انسان را به خداوند معطوف کند؛ چنان که تمام توجه اولیای خاص خدا هنگام نماز معطوف به خداوند میشود و هیچ توجهی به غیر خدا ندارند؛ ولی در سایر عبادات این امکان برای انسان وجود ندارد که توجهاش فقط بر یاد خدا متمرکز گردد، بلکه ان عبادت به گونهای هستند که انسان علاوه بر حضور قلب و توجه به خداوند، باید بخشی از توجه خود را به جنبههای دیگر نیز معطوف دارد؛ مثلا جهاد با دشمنان خدا یکی از عبادات است؛ اما انسان نمی تواند هنگام جهاد توجه خود را تنها به خداوند معطوف کند، بلکه او علاوه بر این که قصد تقرب و عبادت دارد، باید به دشمن و موقعیت پیرامون خود نیز توجه داشته باشد و هشیارانه در صدد دفع دشمن برآید.
پس مینگرید که به ناچار بخشی از توجه انسان در هنگام جهاد متوجه غیر خدا میشود و عدم تمرکز به نقطه خاصی و توجه یافتن به جهتهای متعدد، ضرورتی اجتنابناپذیر است؛ اما در نماز چنین ضرورتی وجود ندارد و مؤمن رهیافته به حقیقت عبودیت خدا میتواند توجه خویش را بر بندگی و عبودیت خدا متمرکز کند. پس از این حیث نیز، نماز از سایر عبادات برتر است.
با توجه به امتیازاتی که برشمردیم، نماز بر سایر عبادات برتری دارد. البته عبادات دیگر نیز امتیازات و ویژگیهای خاص خود را دارند و از این جهت نمیتوان از آنها صرف نظر کرد و هیچگاه نماز جایگزین آنها نمیشود. بناراین نباید این توهم برای انسان پدید آید که با ادای نماز و صرف وقت در نمازهای مستحبی، نیازی به انجام دادن واجبات دیگر نیست.
همچنین تاکید بر روی نماز، نباید ما را از سایر وظایف غافل کند؛ چنان که این توهم در صدر اسالم برای خلیفه دوم پیش آمد. او در صدد گسترش قلمرو سرزمینهای اسلامی برآمد و مردم را به شرکت در جنگ تشویق میکرد و میپنداشت که وقتی هر روز چندین بار - در اذان و اقامه - نماز بهترین عمل معرفی میشود، دیگر کسی به جنگ با کفار اهمیت نمیدهد و توجه به نماز به عنوان برترین عمل انان را از جنگ باز میدارد؛ از این رو دستور داد که جمله حی علی خیر العمل را از اذان و اقامه حذف کنند، غافل از این که نماز با وجود این که عبادت برتر است به هیچ وجه جایگزین سایر وظایف و عبادات نمیشود و سایر عبادت نیز در جای خود واجب هستند و باید ادا شوند. نه نماز جای روزه را میگیرد و نه روزه جایگزین نماز میشود. همچنین نماز ما را از جهاد با دشمنان خدا بینیاز نمیکند.