بحث خود را درباره نماز از بررسی محتوانی بندهای اذان و اقامه شروع کردیم و به این مناسبت، درباره اللهاکبر و اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله سخن گفتیم و مبحث توحید و شهادت به توحید و رسالت را به اختصار گذراندیم.
اکنون درباره سه بند دیگر از بندهای اذان و اقامه، یعنی حی علی الصلاة، حی علی الفلاح و حی علی خیرالعمل سخن میگوییم و ارتباط بین آنها را ذکر میکنیم.
چنان که ملاحظه میشود، جملات مزبور در قالب شعار و برای اعلان عمومی بیان شدهاند: حی علی الصلاة؛ یعنی بشتاب به سوی نماز و حی علی الفلاح؛ یعنی بشتاب به سوی رستگاری و منظور تحصیل رستگاری به وسیله نماز است. جمله حی علی خیر العمل نیز، به معنای بشتاب به بهترین عمل است و باز منظور از بهترین عمل، نماز است.
با توجه به این که اذان برای اعلان عمومی و توجه دادن نمازگزاران برای شرکت در نماز جماعت است، چرا مستحب است کسی که نمازش را به تنهایی و در خلوت میخواند نیز اذان و اقامه بگوید؟ با توجه به این که در حی علی الصلاة، حی علی الفلاح و حی علی خیر العمل اعلان عمومی به ادای نماز آمده، کسی که به تنهایی نماز میخواند با گفتن آن جملات، چه کسی را به انجام نماز دعوت میکند؟
پاسخ این است که گفتن آن جملات در نماز انفرادی، برای تلقین و توجه دادن نفس به درک موقعیت نمازی است که باعث فلاح و رستگاری میشود؛ چه این که کسی که برای اعلان عمومی اذان میگوید؛ خود نیز مشمول پیام اذانباشد و تلقین و توجه برای او نیز حاصل میگردد. روشن شد که حتما لازم نیست در اذان و اقامه انسان شخص دیگری را مخاطب خود سازد و گفتن اذان، از یک حیث برای اعلان عمومی و توجه دادن دیگران به نماز است و از حیث دیگر برای تلقین و توجه دادن نفس به موقعیت نماز و توجه به خداوندی است که انسان در برابر او ایستاده است.