تربیت
Tarbiat.Org

به سوی تو (منک و بک و لک و الیک)
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

جایگاه اخلاص در نماز

گفتیم پایین‏ترین مرتبه نیت در نماز که بدون آن نماز باطل می‏شود، این است که نمازگزار برای اطاعت امر خدا نماز بخواند. انگیزه نمازگزار باید اطاعت امر خداوند باشد، به گونه‏ای که اگر خداوند درباره نماز دستوری نمی‏داشت یا نماز مطلوب خداوند نمی‏بود، او نماز نمی‏خواند. با این مرتبه از نیت، نماز انسان تنها صحیح خواهد بود و تکلیف از انسان ساقط می‏شود و لازم نیست که اناسن آن نماز را اعاده و یا قضا کند؛ اما قبول شدن نماز در پیشگاه خداوند، متوقف بر آن است که نیت انسان خالص باشد و واقعا قصد تقرب به خداوند داشته باشد تا نماز موجب رشد، کمال و نزدیک شدن به خداوند شود.
چنان که گفتیم، در برخی از روایات عبادت‏ها و به تبع آن، نیت‏ها به سه قسم کلی تقسیم می‏شوند:
1. عبادت بردگان؛ یعنی عبادتی که به جهت ترس از عذاب الهی انجام می‏شود؛
2. عبادت مزدگیران؛ یعنی عبادتی که به امید رسیدن به ثواب و بهشت انجام پذیرد؛
3. عبادت آزادگان؛ یعنی عبادتی که فقط برای خداوند به جا آورده شود.
همچنین خلوص، درجات و مراتبی دارد که عالی‏ترین مرتبه آن، خلوص محض برای خداوند است که هیچ انگیزه و خواست نفسانی با آن آمیخته نباشد. مرتبه‏ای که برای رسیده به آن راهی طولانی و سخت را باید طی کرد. کسی که به جهت ترس از عذاب خدا را می‏پرستد و نیز کسی که به طمع رسیدن به بهشت خدا را می‏پرستد، به اخلاص کامل نرسیده و مرتبه خلوص او با حب ذات و توجه به خویشتن آمیخته است و تا رسیدن به مرتبه‏ای از خلوص که انسان خود را نبیند و کاملا محو جمال محبوب شود، راهی طولانی باید بپیماید. ما به عیان مشاهده می‏کنیم که چگونه تشویق‏ها و تهدید و تنبیه‏ها در افراد معمولی - به خصوص در نوجوانانیی که تازه به سن تکلیف رسیده‏اند - اثر می‏گذارد و باعث می‏شود که آنان نماز بخوانند و چه بسا اگر این تشویق‏ها و تنبیه‏ها نمی‏بود، نماز نمی‏خواندند.
علمای اخلاق در ک تاب‏های خود به مساله نیت و اخلاص پرداخته‏اند؛ به خصوص در کتاب اسرار الصلاة حضرت امام رضی الله عنه و کتاب‏هایی که مرحوم شهید ثانی و مرحوم میرزا جواد آقای تبریزی در این زمینه نوشته‏اند، و نیز در مباحثی که مرحوم ملامهدی نراقی و مرحوم ملا احمد نراقی در این زمینه دارند، مطالبی بسیار ارزشمند و خواندنی یافت می‏شود. در این بین شاید بشود گفت که غزالی، در احیاءالعلوم سبقت را از دیگران ربوده و این مباحث را بسیار عالی طرح کرده است.
خوشبختانه مرحوم ملامحسن فیض کاشانی کتاب احیاءالعلوم غزالی را تنقیح و تهذیب کرده و نام محجة البیضاء را بر اثر ارزشمند خود نهاده است. ایشان در این ک تاب به جای بریخ از روایات و مطالب مخدوش و ضعیفی که در احیاء العلوم از اهل سنت نقل شده، روایات اهل بیت علیهم السلام را ذکر کرده و با این تصرف بر فضیلت کتاب افزوده است.
در جلد ششم این کتاب بحث جالبی درباره ریا و مذمت آن آمده، و در جلد هشتم درباره نیت و اخلاص مباحث ارزشمندی ارائه کرده است. به همگان توصیه می‏شود که مباحث آن کتاب را که بسیار ارزشمند و کم‏نظیر است، مطالعه کنند. شاید بتوان ادعا کرد که آنچه دیگران در این زمینه نوشته‏اند، افزون بر آنچه در آن کتاب آمده نیست؛ بلکه برگرفته و تلخیصی از مباحث آن کتاب است.