درباره درخواست هدایت به صراط مستقیم سخن گفتیم؛ اما جا دارد به سوالی که در این باره مطرح میشود پاسخ گوییم. سوال این است که انسان مؤمن در پرتو هدایت الهی، به ایمان به خدا، اطاعت از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بندگی و عبادت خدا و از جمله ادای نماز رهنمون میشود. پس با توجه به این که هدایت برای او حاصل شده، چرا در آیه اهدنا الصراط المستقیم به او تعلیم داده شده که از خداوند درخواست هدایت کند؟ در برابر این پرسش ما به تفکیک سه پاسخ را ارائه میدهیم:
1. چنان که مکرر بیان کردیم، همه بندگان خدا و از جمله مومنان، از هدایت عمومی خدا برخوردار گشتهاند، و هدایت به معنای ارائه طریق برای آنان حاصل شده است؛ اما این هدایت، تنها راه را به انسان مینمایاند و باعث رسیدن به مقصد نمیگردد. هدایتی انسان را به مقصد میرساند و با سعادت نهایی انسان پیوند میخورد که در پرتو اطاعت از خدا و پیمودن طریق بندگی او، از سوی خدا به انسان افاضه میشود. این هدایت که به معنای ایصال به مطلوب است، تنها در اختیار بندگان مؤمن و نیکفرجام خدا قرار میگیرد؛ در سوره حمد چنین هدایتی منظور شده است.
2. چنان که در برخی از آیات(194) نیز بیان شده، هدایت دارای مراتب و قابل افزودن و کاستن است و هر کسی که هر مرتبهای از آن را داراست، باید مرتبه عالیترش را درخواست کند؛ از این رو درخواست هدایت به معنای درخواست افزودن بر هدایت میباشد.
3. پاسخ سوم که نسبت به همه بندگان خدا و از جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اولیای خدا نیز صادق می باشد، این است که انسان همواره نیازمند دستگیری خداست. در زمینه هدایت نیز، انسان در هر مقطعی، بلکه در هر لحظهای به هدایت خدا نیاز دارد و پیوسته خداوند هدایت خویش را برای انسان تجدید میکند. همان طور که ما در حیات و زندگی خود و دیگر نیازمندیهای مادی پیوسته نیازمند افاضه الهی هستیم، در زمینه هدایت و مقامات معنوی نیز، به تداوم افاضه الهی نیاز داریم و اگر خداوند ما را از افاضه هدایت خویش محروم کند؛ هدایت، ایمان و قدرت تشخیص حق از باطل، از ما سلب میشود.
نکته پایانی این است که صراط، به معنای راه است. این واژه وقتی به صفت مستقیم متصف میشود، منظور طریق یگانهای است که انسان را به سعادت و کمالی که فطرتا طالب آن است میرساند و او تنها با گزینش این راه می تواند به مقصد نهایی خود نایل گردد. در قرآن گاهی صراط مستقیم به خداوند نسبت داده شده؛ نظیر آیه: الر کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الی النور باذن ربهم الی صراط الله العزیز الحمید؛(195)
الف، لام، راء. کتابی است که آن را به سوی تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون آوری: به سوی راه آن شکستناپذیر ستوده؛ اما در برخی از آیات صراط مستقیم به غیر خدا نسبت داده میشود؛ مثلا به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و کسانی که خداوند نعمتش را بر آنان تمام کرده، نسبت دادهشود؛ نظیر آیه: صراط الذین انعمت علیهم؛ و آیات: انک لمن المرسلین علی صراط مستقیم؛(196)
قطعا تو از [جمله] پیامبرانی، بر راهی راست.
در مقابل، صراط مستقیم که به خداوند منتهی میگردد، در برخی از آیات متعلق صراط جهنم ذکر شده است؛ یعنی راه انحطاط و باطلی که به جهنم منتهی میشود:
احشروا الذین ظلموا و ازواجهم و ما کانوا یعبدون. من دون الله فاهدوهم الی صراط الجحیم؛(197)
کسانی را که ستم کردهاند با همه دنیایشان و آنچه غیر از خدا میپرستیدند، گرد آورید و به سوی راه جهنم رهبریشان کنید.
صراط بزرگ راهی است بدون پیچ و خم که انسان با اختیار و با آگاهی آن را بر میگزیند، و آن راه به روشنی مقصد را به انسان مینمایاند. اگر آن راه، راهی باشد که به کمال نهایی و قرب الهی منتهی گردد، گزینش ان باعثشود که انسان به کمال مطلوب خویش که همان قرب الهی است دست یابد و اگر آن راه به سوی قطب مخالف حق باشد، فرجامی جز تیرهروزی، شقاوت و بدبختی و عذاب جهنم نخواهد داشت.