تربیت
Tarbiat.Org

خانه

به سوی تو (منک و بک و لک و الیک)
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

گامی عملی برای تصحیح نیت

تا اینجا درباره ضرورت ارتقا بخشیدن به معرفت و آگاهی خویش نسبت به نماز سخن گفتیم و مطالعه روایاتی را که درباره اهمیت نماز وارد شده که گوشزد کردیم؛ اما آیا مطالعه کتاب‏هایی که در زمینه نماز و عبادت نگاشته شده و نیز مطالعه روایات نظیر روایت الصلوة خیر موضوع؛(72) نماز بهترین عملی است که خداوند آن را وضع کرده است و یا روایت: الصلوة قربان کل تقی؛(73) نماز باعث تقرب هر با تقوایی به سوی خدا می‏شود. برای خواندن نمازهای مستحبی و خالص کردن نیت نماز و اهمیت دادن به آن کافی است؟
فراوانند کسانی که اهمیت و جایگاه نماز را خوب می‏شناسند و روایات فراوانی درباره نماز خوانده‏اند و درباره فضایل نماز فراوان شنیده‏اند. آنان می‏دانند نماز مستحبی - به خصوص نماز شب - چقدر ارزشمند است و چه تاثیری در سعادت و کامیابی انسان دارد؛ اما کوتاهی می‏کنند و نمازهای مستحبی - به خصوص نماز شب - را نمی‏خوانند. پس صرف آگاهی کافی نیست و باید علاوه بر دانستن، زمینه دیگری در انسان تحقق یابد تا او به انجام دادن عبادت خالصانه خداوند رو آورد و از هر فرصتی برای بندگی خداوند استفاده برد.
دانش‏آموز و دانشجو برای گرفتن نمره قبولی، در طول سال درس می‏خواند و حتی ممکن است شب امتحان نخوابد و تا صبح مطالعه کند؛ اما ما با این که اهمیت و ارزش نماز را می‏دانیم، حاضر نمی‏شویم چند دقیقه از وقتمان را به خواندن نماز مستحبی اختصاص دهیم؛ با این که این کار آسان است و زحمتی ندراد. اولین پاسخی که هر کس به کوتاهی در انجام دادن مستحبات و اهمیت ندادن به نماز می‏دهد، این است که شیطان نمی‏گذارد نماز مستحبی بخوانیم و استفاده شایسته از عبادت خداوند ببریم؛ اما لازم است که به تحلیل روان‏شناختی این مساله بپردازیم تا عامل بی‏توجیه به امور معنوی و از جمله نماز آشکار شود.
با توجه به این که می‏دانیم نماز بهترین کارها و سودمندترین تجارت‏هاست و در این تجارت در قبال صرف چند دقیقه از وقتمان به تقرب به خداوند نایل می‏شویم که عظمت و ارزش آن قابل شماره نیست، چرا از این تجارت پرسود خودداری می‏کنیم؟ روشن است که انسان کاری را به صرف داشتن سود، انجام نم یدهد، بلکه همه جوانب را بررسی می کند و تمام زیان‏ها، سختی‏ها و احیانا لوازم و پیامدهای سنگین آن را شناسایی می‏کند؛ سپس نفع و هزینه‏های احتمالی را بررسی می‏کند و اگر کفه سود را سنگین‏تر یافت، به آن کار اقدام می‏کند.
پرواضح است که خواندن چند رکعت نماز، هزینه سنگین و زحمت چندانی ندارد، و اساسا ارزش و عظمت دستاورد ما از نماز، قابل مقایسه با زحمتی که می‏کشیم نیست، پس چرا از انجام دادن آن خودداری می‏کنیم؟
پاسخ روشن به سوال طرح شده این است که عادت‏های جاری در رفتار افراد، از انجام دادن کارهای مهم معنوی و به جا آوردن عبادت شایسته برای خداوند مانع می‏شود.
ما در زندگی به لذت‏هایی عادت کرده‏ایم و از انجام دادن کاری که مزاحم آنهاست خودداری می‏کنیم. کسی که به استراحت، تنبلی و تن‏آسایی عادت کرده و از این امور بی‏ارزش دنیایی لذت می‏برد، هر چند آنها را با ثوابی که نماز در پی دارد قابل مقایسه نمی‏داند؛ اما نمی‏تواند از عادت خود دست بکشد و لذت‏های ناچیز و زودگذر او را از کارهای مهم و ارزشمند باز می‏دارد.
پس عادت‏های روزمره مانع داشتن نیت خالص در عبادت و توجه بیشتر ما به خداوند می‏شوند. این عادت‏ها ابزار شیطان هستند که به وسیله آنها مانع رسیدن مات به کامیابی و سعادت می‏گردد. ما باید با عادت‏هایی که مانع پرداختن به کارهای مهم و ارزشمند می‏شود مبارزه کنیم و آنهارا از خود دور نماییم. قدم اول در این راه، کشب معرفت و اطلاع ار منافع کنار نهادن عادت‏های بی‏ارزش و پرداختن به عبادت، بندگی خدا، کسب اخلاص در عمل و زیان ترک این امور مهم و ارزشمند است.
البته نباید به این حد اکتفا کنیم؛ چون کسب معرفت شرط لازم است؛ اما شرط کافی نیست و ما باید در قدم دوم با نفس و عادت به امور پست حیوانی و دنیوی به جهادی سخت و طولانی دست بزنیم؛ از این رو مرحوم علامه مجلسی در سخنی که از ایشان ذکر کردیم، تفکرات صحیح و مجاهدت‏های عظیم و طولانی را دو عامل مهم برای تحصیل قصد قربت و اخلاص در عبادت بر شمرد.
خواب زیاد باعث کسالت می‏شود و برای انسان زیان دارد؛ اما برخی به آن عادت کرده‏اند و حتی حاضر نمی‏شوند قبل از طلوع آفتاب برخیزند و نماز صبحشان را بخوانند و این عادت بی‏ارزش آنها را از انجام وظیفه واجب باز می‏دارد. این افراد باید برای رسیدن به مدارج معنوی با عادت خویش مبارزه کنند و خواندن نماز شب و نماز صبح در وقت فضیلت آن را بر لذت خواب ترجیح دهند.
همچنین برخی به شکم‏بارگی عادت کرده‏اند و هر چه جلوی آنها بگذارند می‏خورند. شکی نیست که این عادت‏تواند منشأ بسیاری از انحرافات و ناهنجاری‏ها و مانع پرداختن به امور ارزشمند شود و ضرورت دارد که انسان با آن مبارزه کند و بکوشد که تنها برای رفع کمبود بدن، از غذا و نوشیدنی استفاده کند و از زیاده‏روی در خوردن و آشامیدن بپرهیزد.
بدین ترتیب دومین مرحله برای تحصیل قصد قربت و رسیدن به اخلاص در عبادت، مبارزه با عادت‏های‏ارزش دنیایی می باشد. البته این مبارزه بسیار سخت و نیازمند عزمی راسخ و برنامه‏ریزی حساب‏شده است. به خصوص هر چه سن انسان بالا می‏رود، مبارزه با عادت‏ها دشوارتر می‏شود.
برای جوانان که هنوز خوی و عادت‏ها در آنان ریشه دار و دیرپای نگشته، مبارزه با آنها چندان دشوار نیست؛ اما برای کسی که در پنجاه و شصت سالگی قرار دارد، مبارزه با عادت‏هایی که در وجودش ریشه دوانیده، بسیار مشکل است؛ از این رو حضرت امام قدس سره الشریف در بحث‏های اخلاقی خود خطاب به جوانان می‏فرمودند: جوانان قدر خودتان را بدانید، تا جوانید می‏توانید به عبادت و خودسازی بپردازید؛ اما وقتی پیر شدید، این توفیق از شما سلب می‏گردد.
آن روز مفهوم سخن امام را درک نمی‏کردیم و فرق بین پیر و جوان در استفاده از زمینه‏های عبادت و خودسازی را تشخیص نمی‏دادیم. اکنون می‏فهمیم که انسان تا جوان است چه توفیقات و توانایی‏هایی دارد که وقتی به پیری رسید، آن توفیقات و توانایی‏ها از او سلب می‏شود.
تردیدی نیست که صفات ناپسند اخلاقی چون خودخواهی، کبر، حسد، جاه‏طلبی و حب جاه و مقام در زمره عادت‏های بد و ملکات زذیله اخلاقی هستند، که برای خودسازی و کسب اخلاص در عمل و عبادت، باید با آنها مبارزه کرد. این صفات تا ریشه در انسان ندوانیده‏اند و به صورت ملکه در نیامده‏اند، مبارزه با آنها چندان دشورا نیست؛ اما اگر ریشه دار شدند، مبارزه با آنها بسیار دشوار می‏شود؛ چنان که نهال درختی تا در زمین ریشه ندوانده، کندن آن راحت است؛ اما اگر چندین سال از عمر آن گذشت و تنومند شد، کندنش بسیار مشکل می‏شود؛ به هر حال کسی که به دنبال تحصیل قصد قربت و اخلاص است، باید رذایل اخلاقی را از دل خود بزداید و - همان طور که مرحوم علامه مجلسی فرمودند - بدون قلع و زدودن صفات ناپسند اخلاقی، تحصیل اخلاص و قصد قربت محال است.
خلاصه سخن این که ما برای خودسازی و تحصیل قصد قربت در نماز و انجام دادن عبادتی شایسته علاوه بر این که به ادای نمازهای واجب اهتمام می‏ورزیم، باید به نمازهای مستحبی نیز بپردازیم و به تدریج بکوشیم که نیتمان را از شائبه‏های غیر الهی و ریا و آنچه باعث شرک می‏شود پاک کنیم.
با خالص کردن نیت و عمق بخشیدن به آن است که می‏توانیم مسیر خود را برای رسیدن به مراتب عالی‏تر بندگی خدا هموار سازیم. البته در این مسیر دشوار، باید از دو عامل موثر بهره گیریم:
یکی کسب معرفت و آگاهی و ارتقا بخشیدن به آن؛ یعنی شناخت فواید عبادت - به خصوص نماز - و زیان ترک آن.
دیگری، مبارزه با عادت‏های ناپسند؛ نظیر تنبلی، راحت‏طلبی، شکم‏بارگی و سایر صفات رذیله اخلاقی که در نفس انسان رسوخ یافته است.