در بحث از محتوای نماز، به سوره حمد پرداختیم و مطالبی درباره بسم الله الرحمن الرحیم بیان کردیم. اینک راجع به آیه الحمدلله رب العالمین سخن میگوییم؛ با ذکر این نکته که سوره حمد، زبان حال بندگان مؤمن در پیشگاه خداوند است و در این سوره - به خصوص در آیات ایاک نعبد و ایاک نستعین، اهدنا الصراط المستقیم... - خداوند از زبان بندگان خود سخن میگوید. به عبارت دیگر، خداوند به بندگان خود تعلیم میدهد که در مقام عبادت، چگونه با خداوند سخن گویند و چگونه او را ستایش کنند.
درباره آیه الحمدلله رب العالمین در کتابهای تفسیری، از رویکرد ادبی، عقلی و عرفانی بحثهای معرفت فصلی صورت پذیرفته است که از آنهاصرف نظر میکنیم و با این انگیزه که شناخت و معرفت بیشتر به نماز و محتوای آن به ارتباط ما با خداوند عمق و گسترش بخشد، مطالبی را ارائه میدهیم.
جمله الحمدلله رب العالمین میتواند یک جمله انشایی باشد و با گفتن آن، گوینده ستایش و حمد خداوند را قصد کند. پس گرچه این جمله به ظاهر خبری است، در مقام انشا و ایجاد حمد الهی صادر میگردد؛ چنان که در جمله دعا، شکر، احترام، لعن، نفرین، تعجب و سوال؛ مفهومی انشایی ارائه میشود. همچنین میتواند آن را جملهای خبری در نظر گرفت تا از واقعیتی خارجی خبر دهد؛ خواه الف و لام در الحمد برای جنس باشد تا معنای جمله الحمدلله، اختصاص جنس حمد به خداوند باشد و خواه برای استغراق باشد که در نتیجه معنای آن جمله این است که همه حمدها به خداوند اختصاص دارد.
البته با توجه به این که در سوره حمد خداوند شیوه عبادت و ستایش خود را به بندگان تعلیم میدهد، گزینه انشایی بودن جمله الحمدلله رب العالمین رجحان دارد