گفته شد که منظور از هدایت در آیه اهدنا الصراط المستقیم، ایصال به مطلوب است که موج دستیابی به سعادت ابدی میباشد. در آیه مزبور، متعلق هدایت، صراط مستقیم است که طبعا مقصد هدایت نیست، بلکه مقدمه و طریق وصول به مقصد است؛ اما در آیه 175 سوره نساء به روشنی خداوند به عنوان مقصد نهایی هدایت انسان ذکر شده است:
فاما الذین آمنوا بالله و اعتصموا به فسیدخلهم فی رحمة منه و فضل و یهدیهم الیه صراطا مستقیما؛
و اما کسانی که به خدا گرویدند و به او تمسک جستند، به زودی [خدا ]آنان را در رحمت و فضلی از جانب خویش در آورد و ایشان را به راهی راست به سوی خود هدایت کند.
شکی نیست که حقیقت صراط مستقیم که انسان را به قرب و جوار حضرت حق رهنمون میکند، بندگی خداست و کمال انسان که قرب الهی است، راهی جز بندگی و اطاعت خدا ندارد؛ از این رو خداوند فرمود:
و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون؛(180)
و جن و انس را نیافریدیم جز برای آنکه مرا بپرستند.
انسان و جن برای عبادت خدا خلق شدهاند زیرا تنها بندگی خدا انسان را به کمال میرساند؛ از این رو خداوند در نکوهش کسانی که به جای بندگی خدا و انتخاب صراط مستقیم، به اطاعت و بندگی شیطان روی آوردن میفرماید:
الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم؛(181)
ای فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید، زیرا وی دشمن آشکار شماست؟ و این که مرا بپرستید، این است راه راست!
در جای دیگر از قول حضرت عیسی علیهالسلام میفرماید:
ان الله هو ربی و ربکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم؛(182)
در حقیقت، خداست که خود پروردگار من و پروردگار شماست. پس او را بپرستید، این است راه راست.
در آیاتی که ذکر کردیم عبادت و بندگی خدا به عنوان صراط مستقیم و تنها راه دستیابی به کمال و قرب خداوند ذکر شده؛ اما در برخی از آیات به مصدقهای عبادت و نمودهای عینی راه خداوند اشاره شده است؛ از جمله در برخی از آیات اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مصداق بارز بندگی خدا و صراط مستقیم به حساب آمده؛ از جمله میفرماید:
واتبعون هذا صراط مستقیم؛(183)
و از من پیروی کنید، این است راه راست.
همچنین خداوند در طلیعه سوره یس با تاکید بر این که پیروی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و سایر فرستادگان خدا مصداق روشن عبادت و صراط مستقیم است میفرماید:
یس و القرآن الحکیم انک لمن المرسلین علی صراط مستقیم؛
یس، سوگند به قرآن حکمتآموز، که قطعا تو از [جمله] پیامبرانی، بر راهی راست.
در آیه مزبور، تعبیر علی صراط مستقیم به کار رفته. استعمال علی که نشانه سیطره و تسلط است این حقیقت را آشکار میسازد که صراط مستقیم الهی تحت تسلط و در اختیار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم استو اوج صراط مستقیم و عبادت و بندگی خدا همان پیروی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم میباشد و اگر کسی بخواهد خداوند را بپرستد، باید از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیروی کند و به شیوهها و روشهایی که او برای عبادت خدا معرفی کرده، عمل کند؛ و الا اگر هر کسی از پیش خود راهی را برای عبادت خدا برگزیند که با سنت و روش خدا بیگانه است، به مقصد نمیرسد.
پیروی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همان طریقی است که خداوند برای بندگی خود برگزیده و خداوند جز این راه، طریق دیگری را برای عبادت خویش نمیپذیرد؛ چنان که امام صادق علیهالسلام فرمودند: وقتی خداوند به شیطان فرمان داد که بر آدم سجده کند، شیطان گفت: پروردگارا، به عزتت سوگند اگر مرا از سجده بر آدم معاف داری، تو را آنگونه عبادت خواهم کرد که تا کنون کسی تو را آن سان عبادت نکرده است.
خداوند در پاسخ او فرمود:
انی احب ان اطاع من حیث ارید؛(184)
من دوست دارم همان گونه که خود میخواهم عبادت شوم.
حاصل ان که عبادت و بندگی خدا تنها راه رسیدن به کمال و قرب خداوند است و خداوند اطاعت و پیروی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را مصداق کامل عبادت و صراط مستقیم قرار داده؛ چنان که اطاعت از امامان معصوم علیهم السلام نیز، مصداق عبادت و بندگی خداست و از این رو در برخی از روایت صراط مستقیم به امیرالمؤمنین علیهالسلام تفسیر شده و اطاعت از ایشان مکمل اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معرفی شده است.(185)