مظاهر و مشاهد بهشت و دوزخ(423)
این نکته را نباید فراموش کرد که برای هر ماهیت از ماهیات حقیقی و هر معنی از معانی اصولی، حقیقت کلی و مَثَل جزئی و مظاهر جسمانی هست. به عنوان مثال برای انسان یک حقیقت کلی هست که همان انسان عقلی است که جامع همه‌ی رقائق و خصوصیات انسان بر وجه اَعْلی و اشرف است و این همان روحِ منسوب به خداست که در کلام الهی در مورد آن می‌فرماید: «وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی»(424) و از روح خود در آن بدن متعادل شده دمیدم و نیز انسان دارای مثال جزئی است مثل زید و عمر. همچنین دارای مشاهد و مظاهر است مانند آینه - که در واقع نشان‌دهنده‌ی جسم است بدون داشتن حقیقتی مستقل - همین‌طور می‌توانی متوجه مراتب جنت شوی که برای آن نیز حقیقت کلیه‌ای هست که آن روح عالَم و مظهر اسم رحمان است. چنانچه خداوند در موردش می‌فرماید «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً»(425) روزی که متقین به سوی رحمان با مهربانی و احترام محشور می‌شوند. و نیز برای آن مثالی کلی هست مثل عرش اعظم که محل استقرار و ظهور رحمان است به طریق وجود منبسط، با تجلی رحمت واسعه‌ی رحمانیه. چنانچه قرآن در موردش می‌فرماید: «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى»(426) خدای رحمان با جلوه‌ی اسم رحمان بر عرش ظهور و استیلا یافت. مثال جزئی جنت و رحمان مثل قلوب مؤمنین است که درباره‌اش فرموده‌اند: «قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَن»(427) و نیز برای بهشت مظاهر حسّیه‌ای نیز هست، همچنان که در روایات، چشمه‌ی اروند و یا بین قبر و منبر رسول الله(ص) را مظاهر آن معرفی نموده‌اند و می‌فرماید: «مَا بَیْنَ قَبْرِی وَ مِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّة»(428)
عین مراتب فوق برای آتش نیز می‌باشد، به این معنا که برای آتش حقیقت کلیه‌ای هست که جامع افراد آن است که همان بُعد و دوری از جوار رحمت الهی است برحسب اسم جبّارِ منتقمِ قهار و نیز برای آتش نشئه‌ی مثالی کلی هست که همان طبقات هفتگانه‌ی تحت کرسی است و خودِ کرسی محل دو قدم است - مثل یدالله مبسوطتان که در عین اطلاق و باز بودن دست آن را به خدا نسبت می‌دهیم - یکی قدم بُعد و دوری کرسی است که قدم جبار است و مخصوص اهل آتش می‌باشد است و یکی هم قدم صدق نزد پروردگار که برای اهل بهشت است و نیز برای جهنم مثال جزئی نیز هست که طبیعت هریک از افرادی می‌باشد که معذب به عذاب جسمانی هستند و همان جهنم نیز دارای مظاهر و مجالی حسّیه‌ای در این عالم هست که در اخبار و روایات قسمت‌هایی از زمین را به عنوان مظاهر آتش معرفی کرده‌اند. مثل وادی برهوت و برای هریک از بهشت و جهنم دریچه‌هایی است که به آن‌ها اشاره خواهد شد.