علی علیهالسلام فرموده: هر کس به شرایط و لوازم حریت عمل کند، شایسته آزادی است و هر کس در انجام وظایف و مقررات آزادی کوتاهی نماید، به ذلت بردگی برمیگردد.(255)
میگویند در دنیای کنونی این جمله زبانزد عموم مردم در کشورهای متمدن است که: در جامعه فرد حق دارد از آزادی به مقداری استفاده کند که مضر به آزادی دیگران نباشد.
این عبارت کوتاه و جامع به مردم همه کشورهای متمدن فهمانده است که محدود کردن آزادی فردی و چشمپوشی از اعمال پارهای از خواهشهای نفسانی، شرط اساسی استفاده از زندگی اجتماعی است. کسی که میخواهد از مزایای تمدن بهرهمند گردد و در جامعه با مردم زندگانی کند، باید آزادی خود را با آزادی دیگران تطبق دهد و تمایلات خویش را با توجه به مصلحتهای جامعه اعمال نماید و اگر از این دستورات سرپیچی کند، مورد مؤاخذه قرار میگیرد و به تناسب تخلفش مجازات میشود.
مدلول این عبارت، مطلب جدیدی نیست که تصور شود، دنیای متمدن امروز به تازگی آن را فهمیده و برای حفظ حقوق افراد جامعه و استقرار تمدن، عملا به کار بسته است.
این موضوع در دنیای چهارده قرن قبل، در روزگار پایهگذاری تمدن اسلام مورد توجه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بوده و در کمال صراحت از آزادیهای فردی مضر به حقوق و آزادی دیگران جلوگیری کرده است.
امام باقر علیهالسلام فرمود: سمرة بن جندب در محوطهای که متعلق به یکی از انصار بود، درخت خرمای باروری داشت که راه ورود به آن محوطه، از خانه مسکونی همان مرد انصاری بود. سمره برای آن که به درخت خود سرکشی کند، بدون اجازه وارد آن خانه میشد و به محوطه میرفت. آن مرد انصاری که از عمل سمره ناراحت شده بود از وی خواست که هر بار قبل از ورود به منزلش اجازه بگیرد.
ولی سمره به درخواست او توجهی نکرد و همچنان بدون اجازه وارد منزل میشد. مرد انصاری برای شکایت نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمد و جریان را به عرض رساند.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم، سمره را احضار کرد و گفتههای شاکی را به اطلاعش رساند و صریحا فرمود:
هر وقت خواستی از منزل انصاری عبور کنی، اجازه بگیر! سمره از اطاعت امر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز ابا کرد و از قبول استجازه سر باز زد. حضرت با مشاهده این وضع پیشنهاد کرد که درخت خود را بفروشد و ضمنا برای آن که او را در انجام معامله تشویق فرماید، قیمت آن را به چند برابر بالا برد و سرانجام فرمود: به هر مبلغی که مایل هستی، آن را واگذار کن! سمره از معامله درخت نیز خودداری کرد و برای فروش آن هر چند به چند برابر قیمت حاضر نشد. سپس حضرت او را به جنبه معنوی متوجه کرد و در مقابل استجازه یا فروش درخت به وی وعده پاداش اخروی داد، ولی سمره باز هم نپذیرفت.
فقال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لأنصاری اذهب فافعلها و ارم بها الیه فانه لا ضرر و لا ضرار؛(256)
در این موقع رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به مرد انصاری فرمود:
برو درخت را از ریشه در آور و نزد وی بینداز که اسلام دین ضرر نیست و قانون آسمانی آن، اجازه ضرر زدن ابتدایی یا انتقامی به کسی نمیدهد.
با تحلیل این قضیه و توجه به نکات آن به خوبی روشن میشود که طبق مقررات اجتماعی اسلام، افراد جامعه در اعمال آزادیهای فردی خود تا جایی مجازند که به آزادی دیگران ضرر نرسانند.
اینک توضیح مطلب:
1. مردی از انصار در مدینه مالک محوطهای است که خانه مسکونیاش در مجاورت آن قرار دارد و راه ورود به محوطه منحصرا از آن منزل است.
2 - سمرة بن جندب در آن محوطه درخت خرمایی دارد که بارآورده و مایل است تا برداشت محصول آن مکرر به سرکشی آن برود و هر بار باید از آن خانه رفت و آمد نماید.
3 - مرد انصاری قانونا در خانه خود دارای آزادی فردی است و کسی حق مزاحمت او را ندارد.
4 - سمرة بن جندب نیز از آن منزل حق عبور دارد و هر وقت مایل باشد، میتواند از حق خود استفاده نماید.
5 - برای آن که سمره از حق خود استفاده کند و به حق اهل خانه نیز ضرر نرسد، مرد انصاری از وی خواست که قبل از ورود به منزل اجازه بگیرد ولی سمره قبول نکرد.
6 - قضیه بن عرض رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید و آن حضرت خواسته مرد انصاری را که بهترین راه برای حفظ حق دو طرف بود، تایید فرمود و صریحا به سمره امر کرد که قبل از ورود اجازه بگیرد و او همچنان از قبول آن ابا کرد.
7 - رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به منظور هماهنگ ساختن آزادی هر دو طرف، از در دیگر وارد شد و به سمره پیشنهاد فرمود که از حق مالکیت خود استفاده کند و درخت را بفروشد و برای آن که او را در این کار تشویق کرده باشد، تا در کمال رغبت و آزادی به معامله اقدام نماید، تعیین قیمت را، هر چند به چند برابر ارزش واقعی درخت باشد به اختیار او گذارد. به علاوه پیشنهاد خود را با وعده پاداش اخروی تایید فرمود، ولی سمره خودسر و لجوج از انجام معامله نیز سر باز زد.
8 - روش تند و خودسرانه سمره منافی با مقررات اجتماعی اسلام بود، زیرا حاضر نشد با استیفای حق خود، حق مرد انصاری را نیز مراعات نماید و آزادی خویش را با آزادی وی تطبیق دهد و چنین فرد متخلفی در جامعه استحقاق کیفر دارد.
9 - رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، برای کیفر سمره به مرد انصاری فرمود: درخت او را از ریشه درآورد و نزدش بیفکند و با این دستور به وی فهماند که هر کس در استفاده از آزادی خود تا حدی مجاز است که به آزادی دیگران ضرر نرساند.
10 - پس از دستور کندن درخت، فرمود: لا ضرر و لا ضرار با این عبارت کوتاه، یک اصل کلی را در اسلام پایهگذاری کرد و به پیروان خود خاطرنشان فرمود که نه تنها سمره حق ندارد به مرد انصاری ضرر بزند، بلکه این اصل در اسلام همه جا و برای همیشه لازم الاجراست.
از همین رو فقهای عالیقدر اسلام، بر مبنای گفته رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قاعده لا ضرر را تاسیس کردند و بر اساس آن در مسائل عبادی و در امور حقوق فردی و اجتماعی و خانوادگی، صدها حکم و فتوا دادند.
خلاصه تنظیم زندگی اجتماعی و حفظ تمدن انسانی، ایجاب کرده است که پیامبران خدا و همچنین دانشمندان بشر با وضع قوانین و مقررات لازم و مقید، آزادی بشر را محدود کنند و افراد جامعه را به سرکوبی قسمتی از غرایز و تمایلاتشان وادار نمایند.(257)