اسلام، دین علم و دانش است، اسلام دین تعقل و تفکر است، مکتب اسلام دارای فرهنگ انسانسازی است و هادی مردم به راه تعالی و تکامل است.
اسلام میخواهد پیروانش دانا و بینا بار آیند و حداقل از معلومات ابتدایی و قدرت خواندن و نوشتن برخوردار باشند.
پیشوای اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بین مردم بیسواد عصر جاهلیت مبعوث به نبوت گردید. مردمی که از کتاب و درس و از خواندن و نوشتن بهرهای نداشتند و جز از افتخارات احمقانه و تعصبات جاهلانه سخن نمیگفتند.
در چنین محیط عقبافتاده و منحطی اولین آیاتی که از طرف باریتعالی به نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وحی شد، حاوی مطالبی پیرامون علم و قلم و هدایتکننده به مردم به خواندن و نوشتن بود:
بسم الله الرحمن الرحیم
اقرأ باسم ربک الذی خلق خلق الانسان من علق اقرأ و ربک الاکرم الذی علّم بالقلم علّم الانسان ما لم یعلم؛(21)
بخوان به نام خداوند کریمتر از هر کریم. خداوندی که با قلم تعلیم داد و به آدمی آموخت آن را که نمیدانست.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای آن که از طفولیت کودکان مسلمین را به راه تحصیل علم سوق دهد و آنان را به درس خواندن مأنوس سازد، به پدران فرمود:
از حقوقی که فرزندانتان به شما دارند، این است که به آنان کتابت را بیاموزید.
و قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:
مِن حق الولد علی والده ثلاثه یحسن اسمه و یعلمه الکتابة و یزوجه اذا بلغ؛(22)
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
سه چیز از جمله حقوقی است که فرزند به پدر دارد.
اول این که برای او اسم نیکو انتخاب نماید.
دوم آنکه کتابت را به وی بیاموزد.
و سوم این که موقعی که بالغ شد، وسایل ازدواجش را فراهم آورد.
به شرحی که در کتب تاریخ آمده، مسلمانان در جنگ بدر بر مشرکین پیروز شدند و جمعی از آنان را به اسارت گرفتند و با خود به مدینه آوردند.
بنا بر این شد که هر اسیری مبلغی را فدیه بدهد و آزاد شود و چون اسیران از نظر تمکن مالی متفاوت بودند، مقرر گردید که هر اسیری به قدر استطاعت خویش فدیه بپردازد.
حداقل فدیه، هزار درهم بود و حداکثرش از چهارهزار درهم تجاوز نمیکرد. برای آن که بدانیم خواندن و نوشتن اطفال مسلمین در نظر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تا چه حد ارزنده و مهم بود، به این جمله که عین عبارت ناسخالتواریخ است، توجه نمایید.
آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب فرمود:
اسیران را نیکو بدارید و نیکویی کنید و از مساکین فدیه نخواهید و حضرت صلی الله علیه و آله و سلم حکم فرمودند که هر یک از آن مسکینان که صنعت کتابت میدانستند، ده تن از کودکان انصار را خط بیاموزند و آنگاه آزاد شوند.(23)
آیا چنین امری در دنیا سابقه دارد که لشکر غالب، از لشکر مغلوب، یاد دادن، خواندن و نوشتن را به عنوان غرامت جنگ بپذیرد و اسیران دشمن را آزاد نماید؟ علم برای بشر کمال واقعی و برتری حقیقی است.
علم با جوهر ذات عالم، آمیخته است و در همه احوال با او هست.
اطلاعات و معلومات بشر در چهارده قرن قبل، محدود بود و از اسرار نهفته جهان آفرینش آگاهی نداشت.
اولیای گرامی اسلام در همان زمان کلمه علم را درباره دانستههای محدود آن روز به کار برده و فواید و آثارشان را ذکر نمودهاند.(24)