علمای اخلاق برای توبه و توبه کاران درجات و مراتب مختلفی ذکر کردهاند.
از یک نظر توبه کاران را میتوان به چهار گروه تقسیم کرد:
گروه اوّل کسانی هستند که از گناهان خویش توبه میکنند ولی بعد از مدّتی توبه را میشکنند و به گناه باز میگردند بی آن که تأسّف و ندامتی از کار خویش داشته باشند، اینها در واقع در مرحله نفس امّاره قرار دارند و عاقبت و سرانجام آنها کاملاً مبهم و پر مخاطره است، چرا که ممکن است یکی از مراحل توبه و بازگشت به سوی خدا مقارن با پایان عمر آنها باشد و به اصطلاح عاقبت آنها به خیر شود، ولی ای بسا پایان عمر آنها با یکی از زمانهای توبه شکنی همراه گردد، و پایانی اسف انگیز و عاقبتی دردناک داشته باشند، و به اصطلاح «عاقبت به شرّ» از دنیا بروند.
گروه دوم کسان هستند که از گناهان خود توبه میکنند، و راه طاعت و بندگی حق را ادامه میدهند، ولی گاه شهوات در مورد بعضی از گناهان بر آنها غالب میشود و توبه را میشکنند چون هنوز توان کافی در برابر شهوات پیدا نکردهاند؛ ولی با این حال، از توبه شکنی نادم و پشیمانند و پیوسته به خود میگویند ای کاش چنین گناهی را نکرده بودیم، و انشاء اللَّه بزودی توبه خواهیم کرد.
این گونه افراد هم در واقع در مرحله نفس امّارهاند ولی امید نجاتشان زیادتر است.
گروهسوم توبه کارانی هستند که بعد از توبه از گناهان بزرگ پرهیز میکنند، و نسبت به اصولطاعات پایبندند،ولیگاه گرفتار بعضیاز گناهان میشوند،بیآن کهبطور عمد قصد توبهشکنی داشته باشند، امّا بلافاصله پشیمان شده و به سرزنش نفس خویشتن میپردازند و عزم خویش را بر توبه جزم میکنند، وسعی دارند از اسباب گناه فاصله بگیرند.
این گروه در مرحله عالی از نفس لوّامه قرار دارند و به سوی نفس مطمئنّه نزدیک میشوند و امید نجات برای آنها بسیار زیاد است.
گروه چهارم توبه کارانی هستند که بعد از توبه با ارادهای محکم و آهنین راه اطاعت و بندگی خدا را پیش میگیرند و پا برجا میمانند.
درست است که معصوم نیستند و گاه فکر گناه و لغزشها ممکن است در آنها پیدا شود ولی از آلودگی به گناه در عمل پرهیز دارند، چرا که نیروی عقل و ایمان در آنها به قدری زیاد است که بر هوای نفس چیره شده و آن را مهار زده است.
این گروه صاحبان نفس مطمئنّهاند که در سوره فجر، آیه 27 تا 30، مخاطب به خطاب والا و پر افتخاری هستند که: «یا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعی اِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً؛ تو ای روح آرام یافته! به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است.»
سپس لباس افتخار: «فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی؛ سپس در سلک بندگانم درآی و در بهشتم داخل شو.» در بر میکنند.
از سوی دیگر، توبه نیز مراتب و مراحل دارد.
مرحله اوّل: توبه از کفر به ایمان.
مرحله دوم: توبه از ایمان تقلیدی یا ایمان سست به ایمان تحقیقی و محکم.
مرحله سوم: توبه از گناهان کبیره و خطرناک.
مرحله چهارم: توبه از گناهان صغیره.
مرحله پنجم: توبه از فکر گناه هر چند آلوده به گناه نشود.
هر گروهی از بندگان خدا توبهای دارند، توبه انبیاء از اضطرابات درونی (و لحظهای عدم توجّه در درون به خدا) است.
و توبه برگزیدگان از نفسی است که به غیر یاد او میکشند.(245)
و توبه اولیاء اللَّه از امور نامناسبی است که به فکر آنها میگذرد.
و توبه خواص از اشتغال به غیر خداست.
و توبه عوام از گناهان است و هر کدام از آنها دارای نوعی معرفت و آگاهی در آغاز و انجام توبه است.(246)