در این زمینه احادیث بسیار گویایی از پیغمبراکرمصلی الله علیه وآله و ائمهمعصومینعلیهم السلام به ما رسیده است.
در حدیثی از پیغمبر اکرمصلی الله علیه وآله تا آنجا به این مسأله اهمّیّت داده شده که میفرماید: «انسان بر همان دینی است که دوست و رفیقش از آن پیروی میکند؛ اَلْمَرءُ عَلی دینِ خَلیلِهِ وَقَرینِهِ»(123)
همین معنی را امام صادقعلیه السلام با استفاده از کلام پیامبر به گونه دیگری بیان کرده است؛ میفرماید: «لاتَصْحَبُوا اَهْلَ الْبِدَعِ وَلاتُجالِسُوهُمْ فَتُصیرُوا عِنْدَ النَّاسِ کَواحِدٍ مِنْهُمْ قالَ رَسُولُ اللَّهِصلی الله علیه وآله: اَلْمَرْءُ عَلی دینِ خَلیلِهِ وَقَرینِهِ؛ با بدعتگذاران رفاقت نکنید و با آنها همنشین نشوید که نزد مردم همچون یکی از آنها خواهید بود! رسول خدا فرمود: انسان پیرو دین دوست و رفیقش میباشد!»(124)
همین معنی در حدیث دیگری از امام علیّ بن ابی طالبعلیه السلام به صورت تأثیر متقابل بیان شده است؛ میفرماید: «مُجالَسَةُ الْاَخْیارِ تَلْحَقُ الْاَشْرارَ بِالْاَخْیارِ وَمُجالَسَةُ الْاَبْرارِ لِلْفُجَّارِ تَلْحَقُ الْاَبْرارَ بِالْفُجَّارِ؛ همنشینی با خوبان، بدان را به خوبان ملحق میکند؛ و همنشینی نیکان با بدان، نیکان را به بدان ملحق میسازد!» و در ذیل این حدیث جمله پرمعنی دیگری آمده، میفرماید: «فَمَنْ اِشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ اَمْرُهُ وَلَمْ تَعْرِفُوْا دینَهُ فَانْظُرُوا اِلی خُلَطائِهِ؛ کسی که وضع او بر شما مبهم باشد، و از دین او آگاه نباشید، نگاه به دوستان و همنشینانش کنید (اگر همنشین با دوستان خداست او را از مؤمنان بدانید؛ و اگر با دشمنان حق است، او را از بدان بدانید!)(125)
در بعضی از روایات این معنی با تشبیه روشنی بیان شده میفرماید: «صُحْبَةَ الْاَشَرارِ تَکْسِبُ الشَّرَّ کَالرِّیْحِ اِذا مَرَتْ بِالنَّتِنِ حَمَلَتْ نَتِناً؛ همنشینی با بدان موجب بدی میگردد؛ همچون بادی که از جایگاه متعفّن و آلوده میگذرد؛ بوی بد را با خود میبرد.(126)
از تعبیرات بالابخوبی استفادهمیشود همانگونه کهمعاشرت با بدان زمینههای بدی را فراهممیسازد،معاشرت با نیکان نور هدایت و فضائل اخلاقی را در دل انسان میافزوزد.
در حدیثی از امیرمؤمنان میخوانیم: «عَمارَةُ الْقُلُوبِ فی مُعاشِرَةِ ذَوِی الْعُقُولِ؛ آبادی دلها در معاشرت با صاحبان عقل و خرد است!»(127)
و در تعبیر دیگری از همان حضرت آمده است: «مُعاشِرَةُ ذَوِی الْفَضائِلِ حَیاةُ الْقُلُوبِ؛ همنشینی با ارباب فضیلت، مایه حیات دلها است!»(128)
تأثیر مجالست و همنشینی و روحیّات دوستان در انسان به اندازهای است که در حدیثی از حضرت سلیمانعلیه السلام میخوانیم: «لاتَحْکُمُوْا عَلی رَجُلٍ بِشَیءٍ حَتَّی تَنْظُرُوا اِلی مَنْ یُصاحِبُ فَاِنَّما یُعْرَفُ الرَّجُلُ بِاَشْکالِهِ وَاَقْرانِهِ؛ وَیُنْسَبُ اِلی اَصْحابِهِ وَاَخْدانِهِ؛ درباره کسی قضاوت نکنید تا نگاه کنید با چه کسی همنشین است؛ چرا که انسان را به وسیله دوستان و همنشینهایش میتوان شناخت؛ و او نسبتی با اصحاب و یارانش دارد.»(129)
در حدیث جالبی از لقمان حکیم در باب نصایحی که به فرزندش میکرد، میخوانیم: «یابُنَیَّ صاحِبِ الْعُلَماءَ، وَاَقْرِبْ مِنْهُمْ، وَجالِسْهُمْ وَزُرْهُمْ فی بُیُوتِهِمْ، فَلَعَلَّکَ تَشْبَهُهُمْ فَتَکُونَ مَعَهُمْ؛ فرزندم با دانشمندان دوستی کن! و به آنها نزدیک باش! و همنشینی کن! و به زیارت آنها در خانههایشان برو! باشد که شبیه آنها شوی، و با آنها (در دنیا و آخرت) باشی!»(130)
کوتاه سخن این که، در احادیث اسلامی، تعبیرات فراوان پرمعنایی در زمینه تأثیر و تأثّر دوستان از یکدیگر و شباهت اخلاقی آنها با هم، میخوانیم که اگر تمام آنها گِرد آوری شود، بحث مشروحی را تشکیل میدهد.
برای حسن ختام، این سخن را با حدیث کوتاه و پرمعنایی از علیعلیه السلام پایان میدهیم؛ امام در وصایایش به فرزندش امام حسن مجتبیعلیه السلام فرمود:
«قارِنْ اَهْلَ الْخَیْرِ، تَکُنْ مِنْهُمْ، وَبایِنْ اَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمُ؛ با نیکان قرین و همنشین باش تا از آنها شوی! و از بدان جدایی اختیار کن تا (از بدیها) جدا شوی!»(131)